بیماری سلیاک چیست؟ آشنایی با بیماری گوارشی شایع

به‌روزرسانی در تاریخ: 08 آذر 1404

بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به پروتئین گلوتن موجود در گندم، جو و چاودار واکنش نشان می‌دهد. این واکنش باعث آسیب به پرزهای روده کوچک می‌شود و جذب مواد مغذی از غذا را مختل می‌کند. سلیاک می‌تواند در هر سنی شروع شود و علائم آن از خفیف تا شدید متفاوت است. اگر به‌موقع تشخیص داده و تحت درمان قرار گیرد، بیماران می‌توانند زندگی سالم و فعالی داشته باشند.

سلیاک عبارت است از یک بیماری آلرژیک در روده کوچک که توسط گلوتن(یک نوع پروتئین که در اغلب غلات وجود دارد) ایجاد می شود. در این بیماری، روده کوچک نمی‌تواند مواد مغذی را به خوبی جذب کند. اغلب موارد بیماری سلیاک، ارثی هستند. بیماری سلیاک مسری یا سرطانی نیست. این بیماری معمولاً به هنگام دوران شیرخوارگی یا اوایل کودکی(دو هفتگی تا یک سالگی) آغاز می شود. امکان دارد علائم هنگامی ظاهر شوند که کودک اول بار شروع به خوردن غذاهای حاوی گلوتن می کند. در بزرگسالان، علائم ممکن است به تدریج و در عرض چند ماه یا حتی چند سال پدیدار شوند. 

علائم بیماری سلیاک: نشانه‌هایی که نباید نادیده گرفت

علائم بیماری سلیاک می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد و گاهی خفیف و نامحسوس باشد. شایع‌ترین علائم شامل اسهال مزمن، نفخ، درد شکم، کاهش وزن غیرقابل توضیح و خستگی شدید است. ممکن است کم‌خونی ناشی از فقر آهن، مشکلات پوستی یا اختلالات رشد در کودکان نیز ایجاد شود. شناسایی به‌موقع این نشانه‌ها اهمیت بالایی دارد، زیرا درمان زود هنگام از آسیب طولانی‌مدت روده و عوارض مرتبط جلوگیری می‌کند. از جمله علائم بیماری سلیاک عبارتند از:

• کاهش وزن یا آهسته شدن روند وزن گرفتن یک شیرخوار بعد از اضافه کردن غلات به رژیم غذایی 
• بی اشتهایی
• مدفوع شل، کم رنگ، حجیم و بدبو؛ دفع گاز زیاد
• تورم شکم؛ درد شکم
• ظاهر عمومی نشان دهنده نرسیدن مواد مغذی به حد کافی
• تورم پاها، زخم دهانی
• کم خونی یا کمبود ویتامین، همراه با خستگی، رنگ پریدگی، بثورات پوستی، یا درد استخوان
• قوس برداشتن مختصر پاها(پا پرانتزی) در کودکان
• خستگی مبهم، از نفس افتادن

علت بیماری سلیاک: چه عواملی باعث ابتلا می‌شوند؟

بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی است که عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز آن نقش دارند. افراد دارای ژن‌های HLA-DQ2 و HLA-DQ8 بیشترین احتمال ابتلا را دارند. مصرف گلوتن در این افراد باعث تحریک سیستم ایمنی و آسیب به روده کوچک می‌شود. علاوه بر ژنتیک، عوامل محیطی مانند عفونت‌های گوارشی، تغییرات در میکروبیوم روده و برخی عوامل تغذیه‌ای می‌توانند خطر ابتلا را افزایش دهند.

چه کسانی در معرض ابتلا به سلیاک هستند؟ ریسک فاکتورها و گروه‌های پرخطر

بیماری سلیاک می‌تواند در هر فردی ایجاد شود، اما برخی افراد در معرض خطر بالاتری قرار دارند. داشتن سابقه خانوادگی سلیاک، یعنی والدین، خواهر یا برادر مبتلا، احتمال ابتلا را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. علاوه بر آن، افرادی که به دیابت نوع 1، اختلالات تیروئید خود ایمن، بیماری‌های کبدی خود ایمن، سندرم داون یا سندرم ترنر مبتلا هستند، بیشتر در معرض این بیماری قرار دارند. زنان کمی بیشتر از مردان مبتلا می‌شوند و شروع بیماری می‌تواند در کودکی یا بزرگسالی باشد. شناخت این گروه‌های پرخطر به پزشکان و بیماران کمک می‌کند تا تشخیص زودهنگام و پیشگیری از عوارض طولانی‌مدت امکان‌پذیر شود.

آزمایش‌های لازم برای تشخیص بیماری سلیاک

تشخیص بیماری سلیاک بر اساس ترکیبی از علائم بالینی، آزمایش‌های خون و گاهی بیوپسی روده کوچک انجام می‌شود. مهم‌ترین آزمایش‌های خون شامل آنتی‌بادی‌های ضدترانس گلوتامیناز بافتی (tTG-IgA) و آنتی‌بادی‌های ضد-اندومیزیوم (EMA) هستند. در صورت وجود نقص ایمنی یا نتایج مشکوک، ممکن است آزمایش IgA کل یا تست‌های ژنتیکی برای ژن‌های HLA-DQ2 و HLA-DQ8 درخواست شود. در مواردی که نتایج آزمایش‌های خون مثبت باشد، پزشک معمولاً بیوپسی از روده کوچک انجام می‌دهد تا میزان آسیب پرزهای روده و شدت بیماری بررسی شود. تشخیص دقیق و زودهنگام اهمیت بالایی دارد، زیرا درمان به موقع با رژیم بدون گلوتن از عوارض طولانی‌مدت جلوگیری می‌کند.

بیماری سلیاک به چه بیماری‌هایی شباهت دارد؟

علائم بیماری سلیاک می‌تواند شبیه چندین بیماری گوارشی و خودایمنی دیگر باشد، بنابراین تشخیص دقیق اهمیت بالایی دارد. این بیماری ممکن است با سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، عدم تحمل لاکتوز، اختلالات جذب مواد مغذی یا حتی بیماری کرون و کولیت اولسراتیو اشتباه گرفته شود. برخی علائم غیر گوارشی مانند کم‌خونی، خستگی مزمن و مشکلات پوستی نیز می‌توانند باعث سردرگمی تشخیصی شوند. تشخیص دقیق با استفاده از آزمایش‌های خون، تست ژنتیکی و در صورت نیاز بیوپسی روده کوچک، امکان شروع درمان مناسب را فراهم می‌کند و از عوارض طولانی‌مدت مثل سوء تغذیه، پوکی استخوان و مشکلات خودایمنی دیگر جلوگیری می‌کند.

راه‌های درمان بیماری سلیاک: از دارو تا رژیم غذایی

در حال حاضر رژیم غذایی بدون گلوتن تنها و مؤثرترین روش درمان بیماری سلیاک است. حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی باعث بهبود عملکرد روده، کاهش التهاب و پیشگیری از عوارض طولانی‌مدت می‌شود. این شامل پرهیز از گندم، جو، چاودار و محصولات حاوی آن‌هاست. در برخی بیماران با علائم شدید یا آسیب طولانی‌مدت روده، پزشک ممکن است داروهای ضد التهاب یا مکمل‌های تغذیه‌ای برای جبران کمبودهای ویتامینی و معدنی توصیه کند. پایبندی دقیق به رژیم بدون گلوتن و پیگیری منظم پزشکی، کلید کنترل بیماری و حفظ سلامت طولانی‌مدت است.

نکات کلیدی برای زندگی سالم بعد از درمان سلیاک

پس از شروع رژیم غذایی بدون گلوتن، مراقبت‌های منظم برای حفظ سلامت بدن بسیار اهمیت دارد. بیماران باید پایش منظم وضعیت تغذیه‌ای و سطح ویتامین‌ها و مواد معدنی مانند آهن، ویتامین D و کلسیم را انجام دهند. پیروی دقیق از رژیم بدون گلوتن و اجتناب از آلودگی متقاطع با گلوتن، باعث بهبود کامل روده و کاهش علائم می‌شود. همچنین، پیگیری دوره‌ای با پزشک و آزمایش‌های خون برای بررسی آنتی‌بادی‌ها و عملکرد روده توصیه می‌شود. توجه به سبک زندگی سالم، ورزش منظم و مدیریت استرس نیز نقش مهمی در پیشگیری از عود بیماری و حفظ کیفیت زندگی دارد.

شیوه زندگی و درمان‌های خانگی بیماری سلیاک

علاوه بر رژیم غذایی بدون گلوتن، تغییرات سبک زندگی می‌تواند به بهبود علائم بیماری سلیاک کمک کند. ورزش منظم، خواب کافی و مدیریت استرس، سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند و روند بهبودی روده را تسریع می‌کند. درمان‌های خانگی شامل مصرف مکمل‌های ویتامینی و معدنی تحت نظر پزشک، استفاده از غذاهای طبیعی بدون گلوتن و پرهیز از محصولات فرآوری‌شده محتوی گلوتن پنهان است. همچنین، آماده‌سازی و نگهداری غذا به روش جداگانه برای جلوگیری از آلودگی متقاطع با گلوتن اهمیت زیادی دارد. رعایت این نکات، کیفیت زندگی و سلامت طولانی‌مدت بیماران را به طور چشمگیری بهبود می‌بخشد.

عوارض بیماری سلیاک: خطرات درمان‌نشده یا مقاوم به درمان

اگر بیماری سلیاک درمان نشود یا به رژیم بدون گلوتن پاسخ ندهد، می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند. شایع‌ترین عوارض شامل سوء تغذیه، کم‌خونی ناشی از فقر آهن، کاهش وزن و ضعف عمومی است. علاوه بر این، بیماران ممکن است دچار پوکی استخوان، مشکلات کبدی، ناباروری و افزایش خطر برخی سرطان‌ها شوند. تشخیص زودهنگام و پایبندی دقیق به رژیم غذایی بدون گلوتن، احتمال بروز این عوارض را کاهش می‌دهد. حتی در موارد مقاوم به درمان، مشاوره پزشکی، ارزیابی مجدد رژیم غذایی و در صورت نیاز درمان دارویی، به کنترل بیماری و حفظ کیفیت زندگی کمک می‌کند.

بهترین روش تشخیص بیماری سلیاک

تست‌های خونی برای اندازه گیری آنتی بادی‌های مرتبط با سلیاک استفاده می شود. قبل از این تست‌ها، فرد باید رژیم غذایی نرمال داشته باشد و رژیم فاقد گلوتن دریافت نکند. تست‌های خونی شامل آزمایشات زیر است: 

• آنتی گلیادین آنتی بادی(AGA) 
• آنتی ترانس گلوتامیناز آنتی بادی(tTGA)
• آنتی اندو میزیال آنتی بادی (EMA)

در فاز حاد بیماری آنتی بادی IgA علیه اندومیزیوم و گلیادین و ترانس گلوتامیناز بافتی(tTG) تقریبا همیشه یافت می شود. افراد فاقد IgA معمولا IgG علیه این آنتی ژن ها دارند. در طی درمان با رژیم غذایی فاقد گلوتن میزان IgA علیه گلیادین زودتر از IgA علیه اندومیزیوم کاهش می یابد.

پیگیری میزان آنتی بادی نمایانگر میزان تحمل رژیم غذایی توسط بیمار است و از 6 تا 12 ماه پس از آغاز درمان کاهش میزان آنتی بادی مشهود خواهد بود و پیگیری هر 6 ماه یکبار ادامه خواهد یافت. در اغلب مطالعات از میان آزمایشات دیگر آزمایش IgA علیه ترانس گلوتامیناز بافتی(tTG ) حساسیت و ویژگی بالای 95% داشته است. یعنی 95% بیماران آزمایششان مثبت میشود و 95% از افرادی که آزمایششان مثبت است واقعا بیمار هستند که این درصد بسیار بالایی از دقت است.

سطح آنتی بادی‌ها معمولا با تغییرات مخاطی همبستگی دارد و بنابراین حساسیت تست در اوایل بیماری کمتر است. در نتیجه، در صورت منفی شدن تست در افراد مشکوک، تکرار تست اهمیت می یابد. آنتی بادی‌ها در اثر رژیم بدون گلوتن ناپدید می شوند.

جمع بندی
بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی شایع است که در آن مصرف گلوتن باعث آسیب به پرزهای روده کوچک و اختلال در جذب مواد مغذی می‌شود. علائم آن می‌تواند از خفیف تا شدید متفاوت باشد و شامل مشکلات گوارشی، کم‌خونی، خستگی و اختلالات پوستی است. عواملی مانند ژنتیک، سابقه خانوادگی و برخی بیماری‌های خودایمنی، افراد را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهند. تشخیص دقیق با استفاده از آزمایش‌های خون، تست ژنتیکی و بیوپسی روده، امکان شروع درمان مناسب و پیشگیری از عوارض طولانی‌مدت را فراهم می‌کند.

مورد تایید و بازبینی شده توسط:
دکتر مهران غزالی بینا(فلوشیپ علوم آزمایشگاهی)