مالاریا چیست؟ علائم و انواع مالاریا

آیا برای شما سؤال است که مالاریا چیست؟ در این مطلب قصد داریم مالاریا و موارد مربوط به آن را بررسی کنیم. مالاریا یک بیماری انگلی است که توسط نیش پشه‌های آلوده به انسان منتقل می‌شود. به طور کلی افراد مبتلا به مالاریا با تب و لرز‌های شدید رو به رو می‌شوند که نشان دهنده شروع بیماری است. این بیماری به خصوص در کشور‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری شایع است و به طور متوسط ۲۹۰ میلیون نفر را در سال مبتلا می‌کند و باعث مرگ و میر ۴۰۰۰۰۰نفری در جهان می‌شود.

مالاریا یک بیماری انگلی است. عامل این بیماری، انگل‌های تک سلولی از جنس پلاسمودیوم است که گونه های متعددی را شامل میشود. در ایران سه گونه پلاسمودیوم به نام‌های ویواکس، فالسیپاروم و مالاریه وجود دارند.پلاسمودیوم ویواکس شایعترین و پلاسمودیوم فالسیپاروم شدیدترین و خطرناکترین نوع این انگل می باشد .انگل مالاریا توسط پشه‌ای به نام آنوفل به انسان منتقل می‌شود که آن نیزشامل چندین گونه می‌باشد.

علایم ابتلا به مالاریا(Paroxysm) چیست؟

 علامت متداول بیماری تب شدیدی است كه همراه با سایر علایم مربوطه(لرز، عرق) برای مدت 5 تا 8 ساعت ادامه یافته و سپس هر 2 یا 3 روز یكبار باز می‌گردد. هر یك از این حملات، نیروی بیمار را به شدت تحلیل برده و باعث كاهش شدید فعالیت های  بیمار در طی دوران بیماری می‌شود. حملات اولیه مالاریای حاد حداقل 2 هفته یا بیشتر طول  می‌كشد و در اثر ابتلاهای مكرر و همراه با پیشرفت بیماری، كم خونی و بزرگی طحال حادث شده كه در اكثر بیماران در طی یك یا دو هفته بعد از حمله اولیه می توان آن‌را لمس نمود.

در صورتی كه عامل ابتلا انگل گونه فالسیپارم باشد می تواند منجر به گلومرولونفریت(التهاب مویرگ های کلیه)، پدیده جداسازی مویرگی(Sequestration)، گیجی، تشنج، كاهش فشارخون، ادم ریوی، علایم گوارشی(مثل استفراغ، دردهای شكمی، اسهال، خونریزی روده ای)، سندرم نفروتیك(آسیب کلیوی که باعث دفع پروتیین میگردد)، سیانوز(کاهش مقدار اکسیژن در خون) و مرگ شود.

دوره نهفتگی بیماری(Incubation Period) بطور معمول از 9 تا 30 روز متفاوت است و ممكن است تا چندین ماه طول بكشد. گونه های پلاسمودیوم ویواكس در مناطق معین جغرافیایی دوره نهفته طولانی و بیشتر از 10 ماه دارند.

1 یا 2 روز قبل از شروع علایم تعداد كمی انگل در گردش خون ظاهر می شوند سپس با افزایش تعداد انگل‌ها، علایم مختلف شروع به تظاهر می كنند كه عبارتند از سردرد، خستگی، دردهای مبهم در عضلات و استخوان‌ها و مفاصل، احساس لرز و تب كه بدلیل شبیه بودن علایم با بیماریهای ویروسی مثل سرماخوردگی و آنفلوانزا(Influenza) تشخیص را بر مبنا این بیماری‌ها می گذارند. در طی چند روز آینده وقتی كه تعداد انگلها در خون به حد كافی رسید علایم مالاریا  بروز می نماید. علایم بیماری مالاریا می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد. با این حال برخی از رایج‌ترین علایم مالاریا شامل موارد زیر هستند.

• تب
• لرز
• احساس ناراحتی عمومی
• سردرد
• حالت تهوع و استفراغ
• اسهال
• درد شکم
• درد عضلانی یا مفصلی
• خستگی
• تنفس سریع
• ضربان قلب سریع
• سرفه

یکی از علایم مخصوص مالاریا ایجاد چرخه‌های حملات مالاریا است. در طی این چرخه‌ها که به طور متناوب تکرار می‌شوند ابتدا لرز ظاهر می‌شود و پس از آن بیمار با تب شدید رو به رو می‌شود. در ادامه دمای بدن به حالت طبیعی برمی گردد تا حمله بعدی ظهور کند.

علایم اولیه بیماری مالاریا

علایم اولیه بیماری مالاریا در 3 مرحله به شرح زیر است:

لرز(Cold Stage)

لرز ابتدا از ستون فقرات شروع شده و سپس در تمام بدن منتشر می‌شود. این پدیده در اثر لیز دسته جمعی گویچه‌های سرخ آلوده و به دنبال جریان یافتن خون به سمت احشاء به وجود می‌آید در نتیجه پوست بدن سرد می‌شود و حرارت آن ممکن است تا 32 درجه کاهش یابد، در حالی که ممکن است دمای عمق بدن بالای 40 درجه باشد. پوست بدن رنگ پریده و شبیه مرغ پرکنده می‌شود. بیمار احساس سرما و لرز شدید می‌کند. فشار خون افت کرده و ممکن است درد کمر به همراه تهوع و استفراغ‌های صفراوی بوجود بیاید. این حالت 1 تا 2 ساعت ادامه می‌یابد. ولی، 3 تا 4 ساعت بعد هنوز  انگل‌ها، گویچه‌های جدید میزبان خود را پیدا نکرده‌اند. 

تب(Hot Stage)

این مرحله به طور معمول پس از مرحله قبلی و تا زمان استقرار انگل در گویچه‌های جدید ادامه پیدا می‌کند. برخلاف مرحله قبل، در این مرحله جریان خون به سمت عروق سطحی متمایل است. 

سرعت یافتن جریان خون به سمت سطح بدن با بر افروختگی چهره و احساس گرما و هذیان گویی همراه است. نبض سریع، تنفس سریع، سردرد و سرگیجه مشاهده می‌شود. تب معمولاً ۶-۳ ساعت و یا بیشتر طول میکشد و به ۳۸ الی ۳۹ درجه و در مورد فالسیپاروم به ۴۰ درجه سانتی‌گراد یا بیشتر میرسد و ممکن است با تهوع همراه باشد.

تعریق(Sweating Stage)

پس از استقرار انگل در داخل گلبول قرمز، درجه حرارت بدن پایین آمده و بیمار شروع به عرق کردن می‌کند و به این ترتیب مایعات اضافی بدن دفع میشود. در این حالت، یک احساس خوشایند به همراه خواب آلودگی به مریض دست می‌دهد. این مرحله بین 1 تا 3 ساعت طول می‌کشد و حالت تهوع برطرف شده، نبض کند می‌شود و تنفس به راحتی صورت می‌گیرد. ^[1]

علایم ثانویه مالاریا

کم خونی(Anemia)

 یرقان(Jundice)

زرد شدن پوست و چشم از دیگر علایم ثانویه یرقان است که زردی ناشی از یرقان و تالاسمی قابل درمان هستند. ^[1]

مالاریای کودکان(Pediatric malaria)

در مناطق هیپرآندمیک(مناطقی که بیماری‌های بومی شدت بالایی دارد)؛ در کودکان، تب حالت دوره‌ای ندارد و تظاهرات بیماری در صورت بروز، شدیدا ظاهر می‌شود که شامل حالات زیر است:

. تظاهرات مغذی

. هیپر پیرکسی(Hyperpyrexia) یا افزایش شدید دمای بدن

. شوک

. درگیری کلیه

. بزرگی شدید طحال و پارگی عروق طحال

. بزرگی کبد و یرقان

. مرگ^[1]

عامل بیماری مالاریا چیست؟

بیماری مالاریا یک بیماری انگلی است. انگلی که باعث ایجاد مالاریا می‌شود یک انگل تک سلولی از جنس پلاسمودیوم است که بیشتر توسط پشه‌های آلوده به انسان منتقل می‌شود.

آیا بیماری مالاریا واگیردار است؟

بیماری مالاریا چگونه منتقل می‌شود؟

زمانی که یک پشه فرد آلوده به مالاریا را نیش می‌زند به عنوان ناقل انتخاب می‌شود و زمانی که این پشه یک فرد سالم را نیش بزند فرد به این بیماری مبتلا می‌شود و این روند ادامه پیدا می‌کند که باعث گسترش این بیماری می‌شود. زمانی که پشه آلوده شما را نیش می‌زند انگل‌ها به کبد ‌می‌روند و پس از بالغ شدن به خون ‌می‌روند و گلبول‌های قرمز را آلوده می‌کنند.

در این مرحله معمولاً علایم بیماری مالاریا ظاهر می‌شوند و فرد می‌تواند باعث انتقال بیماری به پشه‌های سالم و گسترش بیماری شود. اگرچه اصلی‌ترین دلیل انتقال مالاریا نیش پشه‌های آلوده است اما از آن جایی که این بیماری باعث آلودگی در خون می‌شود راه‌های دیگری نیز برای انتقال آن وجود دارد که شامل موارد زیر هستند.

• از مادر باردار به جنین
• از طریق انتقال خون آلوده
• انتقال از طریق سوزن‌های آلوده در معتادان تزریقی

چرخه زندگی پشه مالاریا

آنوفل دارای دو مرحل زندگی(آبزی و خشک‌زی) است. زندگی ابزی شامل مراحل تخم، لارو (۴ مرحله پوست اندازی) و شفیره ای (Pupa) بوده که در شرایط مطلوب معمولاً مدت آن ۱۲ روز است. سپس، موجود زنده‌ای که اندام تناسلی آن در آخرین لحظات مرحله آبزی شکل می‌گیرد، از آب خارج شده به پرواز در می‌آید.

جفت گیری فقط یکبار و معمولاً در همان روز اول بلوغ به‌هنگام پرواز در غروب آفتاب صورت می‌گیرد آنوفل‌های نر از شیره گیاهان تغذیه می‌کنند و آنوفل‌های ماده برای رشد تخمک‌های خود به خونخواری از انسان و سایر جانداران می‌پردازند. بنابراین، خونخواری به عنوان یک عمل حیاتی برای آنوفل ماده محسوب می‌شود، زیرا بدین وسیله مواد مغذی مورد نیاز تخمک‌های درون زهدان تأمین میشود.

خونخواری در اوایل یا اواخر شب از انسان صورت می‌گیرد و این عمل هر ۴۸ ساعت توسط پشه آنوفل تکرار می‌شود(دوره رشد تخمک یا سیکل گونوتروفیک، ۴۸ ساعت است). معمولاً یک دوره سیر جنسی انگل در بدن پشه (اسپوروگونی) در پلاسمودیوم ویواکس حدود ۷ روز، در فالسیپاروم ۱۴ روز و در مالاریه ۲۱ روز طول می‌کشد.^[1] 

چه افرادی در برابر مالاریا مقاوم هستند؟

بیماران مبتلا به تالاسمی و کم‌خونی داسی‌شکل در برابر مالاریا مقاومت ذاتی دارند. چون انگل پلاسمودیوم برای رشد و تکثیر خود به مقدار زیادی آهن نیاز دارد و در این بیماران به علت رسوب هموگلوبین یون آهن گلبول قرمز کاهش می‌یابد بنابراین این بیماران در برابر مالاریا مقاومترند و عده خیلی کمی از آنها مبتلا به مالاریا می‌شوند.

چه افرادی در معرض ابتلا به بیماری مالاریا هستند؟

یکی از فاکتور‌های مهم در افزایش شانس ابتلا به انواع مالاریا سفر به مناطقی است که مالاریا در آن‌ها شیوع بالایی دارد. مهم‌ترین این مناطق شامل موارد زیر هستند.

برخی از فاکتور‌های فردی نیز وجود دارند که می‌توانند باعث افزایش شانس ابتلا به این بیماری شوند. از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• کودکان خردسال و نوزادان
• افراد مسن
• مسافرانی که از مناطق غیر مالاریا خیز به مناطق اندمیک سفر میکنند. 
• زنان باردار و جنین آن‌ها

روش های تشخیص بیماری مالاریا

راه تشخیص قطعی مالاریا آزمایش خون است. در خون فرد بیمار، انگل های مالاریا دیده می شود.  با توجه به علایم بیماری مالاریا و اختصاصی نبودن آن‌ها تشخیص بیماری به طور کلی با توجه به علایم و سابقه سفر به مناطق اندمیک انجام می‌شود. در صورتی که این موارد وجود داشته باشند پزشک برای تشخیص از آزمایش تشخیص وجود انگل در خون استفاده می‌کند. بررسی میکروسکوپی لام‌های خونی و آزمایش‌های تشخیصی سریع مبتنی بر آنتی ژن از روش‌های رایج برای تشخیص بیماری مالاریا هستند.

انواع مالاریا

سازمان بهداشت جهانی انواع مالاریا را به دو دسته شدید و بدون عارضه طبقه‌بندی می‌کند. در صورتی که هر یک از علایم زیر همراه با بیماری وجود داشته باشند مالاریا جزء دسته شدید طبقه‌بندی می‌شود و در صورتی که این علایم وجود نداشته باشند مالاریا را جزء دسته بدون عارضه تقسیم‌بندی می‌کنند. این علایم مالاریا شامل موارد زیر هستند.

• کاهش هوشیاری
• ضعف قابل توجه به طوری که فرد قادر به راه رفتن نیست
• ناتوانی در تغذیه
• دو یا چند تشنج
• فشار خون پایین(کمتر از ۷۰ میلی‌متر جیوه در بزرگسالان و ۵۰ میلی‌متر جیوه در کودکان)
• مشکلات تنفسی
• شوک گردش خون
• نارسایی کلیه یا هموگلوبین در ادرار
• مشکلات خونریزی یا هموگلوبین کمتر از ۵۰ گرم در لیتر(۵ گرم در دسی لیتر)
• ادم ریوی
• گلوکز خون کمتر از ۲. ۲ میلی مول در لیتر(۴۰ میلی گرم در دسی لیتر)
• سطوح اسیدوز یا لاکتات بیش از ۵ میلی مول در لیتر
• سطح انگل در خون بیش از ۱۰۰۰۰۰ در میکرولیتر(μL) در مناطق با شدت انتقال کم، یا ۲۵۰۰۰۰ در هر میکرولیتر در مناطق با شدت بالا

انواع مالاریا در ایران

بیماری مالاریا دارای سه نوع اصلی است که باعث ایجاد بیماری در انسان می‌شوند.

• مالاریای ناشی از پلاسمودیوم ویواکس
• مالاریای ناشی از  پلاسمودیوم مالاریه یا مالاریای سه _ یک خوش خیم
• مالاریای ناشی از  پلاسمودیوم فالسیپاروم یا مالاریای سه _ یک بدخیم

پیشگیری از بیماری مالاریا

پیشگیری از بیماری مالاریا دارای اهمیت بسیار زیادی است. سازمان بهداشت جهانی برای پیش‌گیری از ابتلا به مالاریا در مناطقی که دارای شیوع بالا هستند مجموعه‌ای از دارو‌های پیشگیرانه، تور‌های مخصوص تخت، لباس‌های محافظ و حشره کش‌ها رابین مردم توزیع می‌کند. به علاوه استفاده از واکسن مالاریا به خصوص در کودکانی که در مناطق با شیوع بالای مالاریا زندگی می‌کنند نیز توصیه می‌شود. همچنین اگر قصد سفر به مناطقی را دارید که شیوع مالاریا در آن‌ها بالا است می‌توانید از لباس‌های محافظ و توری‌های تخت برای پیشگیری از ابتلا به مالاریا استفاده کنید. دارو‌های پیشگیرانه را می‌توانید قبل، بعد و در هنگام سفر به مناطق پر خطر استفاده کنید. 

چه مدت پس از گزش پشه آلوده احساس بیماری می‌کنیم؟

ظهور علایم بیماری در افراد با توجه به انواع مالاریا می‌تواند متفاوت باشد. با این حال علایم مالاریا در اکثر مواقع پس از گذشت چند هفته از گزش توسط پشه آلوده ظهور می‌کنند. لازم است به این نکته توجه کنید که برخی از انواع مالاریا می‌توانند تا یک سال نیز در بدن شما نهفته باقی بمانند.

آیا بیماری مالاریا درمان دارد؟

• نوع مالاریا
• میزان مقاومت انگل مالاریا به دارو
• وزن و سن فرد مبتلا به مالاریا
• بارداری احتمالی فرد مبتلا

برخی از رایج‌ترین دارو‌هایی که برای درمان مالاریا مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل موارد زیر هستند:

• درمان ترکیبی مبتنی بر آرتمیزینین: این روش مؤثر‌ترین درمان مورد استفاده برای بیماری مالاریا است.
• کلروکین برای درمان عفونت با انگل P. vivax
• پریماکین باید به درمان اصلی اضافه شود تا از عود عفونت با انگل‌های P. vivax و P. ovale جلوگیری شود.

بیماری مالاریا چه عوارضی دارد؟

بیماری مالاریا دارای عوارض مختلفی است. این بیماری در بسیاری از موارد می‌تواند منجر به مرگ شود. برخی از رایج‌ترین و مهم‌ترین عوارضی که در اثر بیماری مالاریا ایجاد می‌شود شامل موارد زیر هستند.

• مالاریا مغزی
  در صورتی که گلبول‌های قرمز آلوده به مالاریا رگ‌های خونی مغز را مسدود کنند ممکن است تورم مغز یا آسیب مغزی به وجود بیاید که به دنبال آن امکان تشنج و کما نیز وجود دارد.
• مشکلات تنفسی
  مالاریا در صورتی که به موقع تشخیص داده نشود و برای درمان آن اقدام نشود می‌تواند باعث ادم ریوی و تجمع مایع در ریه‌ها شود که می‌تواند باعث مشکل در تنفس فرد شود.
• نارسایی ارگان‌ها
  مالاریا می‌تواند باعث آسیب به کلیه‌ها، کبد و یا طحال شود که می‌تواند سلامت و زندگی فرد را به خطر بیاندازد.
• کم خونی
  کم خونی ناشی از مالاریا می‌تواند باعث کاهش اکسیژن در بدن و ایجاد ضعف و ناتوانی در فرد شود.
• هایپوگلایسمی
  برخی از شدید‌ترین اشکال مالاریا می‌توانند باعث ایجاد هیپوگلیسمی در بدن فرد شوند. کاهش شدید قند خون می‌تواند در موارد شدید منجر به کما شود.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورتی که با هر یک از علایم این بیماری مانند تب، لرز، حالت تهوع و تعریق رو به رو شدید، سریعاً به پزشک مراجعه کنید.

جمع‌بندی
مالاریا یک بیماری بدخیم و عفونی است که می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند. این بیماری از راه‌های مختلفی می‌تواند انتقال یابد و اصلی‌ترین راه انتقال آن از طریق پشه آنوفل است. انواع مالاریا می‌توانند باعث ایجاد طیف وسیعی از علایم در فرد شوند. در صورتی که این عفونت در فرد ایجاد شود لازم است که سریعاً تشخیص داده شود و درمان شروع شود تا از عوارض جدی‌تر جلوگیری شود.

مورد تایید و بازبینی شده توسط:
دکتر مهران غزالی بینا(فلوشیپ علوم آزمایشگاهی)