راهنمای کامل آزمایش ACTH؛ علت افزایش، تفسیر و نحوه کنترل آن

آزمایش ACTH یا هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک، یک تست خون است که برای بررسی عملکرد غده هیپوفیز و غده فوق کلیه(آدرنال) انجام می‌شود. هورمون ACTH توسط هیپوفیز در مغز ترشح می‌شود و وظیفه آن تحریک غدد آدرنال برای تولید کورتیزول است؛ هورمونی حیاتی که در کنترل استرس، تنظیم قند خون، فشار خون و سیستم ایمنی بدن نقش دارد. پزشک با بررسی سطح ACTH در خون می‌تواند تشخیص دهد که آیا تغییرات سطح کورتیزول ناشی از مشکل در هیپوفیز است یا در غده آدرنال. این آزمایش معمولاً همراه با آزمایش کورتیزول درخواست می‌شود تا تصویر دقیق‌تری از عملکرد محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال(HPA axis) به دست آید. به‌طور خلاصه، آزمایش ACTH به پزشک کمک می‌کند تا علت خستگی مزمن، ضعف، کاهش یا افزایش فشار خون و سایر علائم مرتبط با اختلالات هورمونی را شناسایی کند. آزمایش های دیگر مرتبط با این هورمون عبارتند از:

• ACTH stim test
• Corticotropin test
• ACTH challenge test
• Adrenocorticotropic Hormone (ACTH)stimulation test
• Cosyntropin (Cortrosyn)stimulation test

چه زمانی پزشک آزمایش ACTH را درخواست می‌کند؟

پزشک زمانی آزمایش ACTH را تجویز می‌کند که به وجود اختلال در عملکرد غده هیپوفیز یا غدد فوق کلیه(آدرنال) مشکوک باشد. این آزمایش به‌ویژه زمانی انجام می‌شود که علائم بیمار نشان‌دهنده‌ی افزایش یا کاهش غیرطبیعی هورمون کورتیزول باشد. از جمله علائمی که ممکن است پزشک را به درخواست انجام این آزمایش ترغیب کند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• خستگی شدید و بی‌دلیل یا ضعف عضلانی
• کاهش یا افزایش غیر معمول وزن
• فشار خون پایین یا بالعکس افزایش فشار خون
• تیرگی پوست(به‌ویژه در نواحی چین‌خورده یا زخم‌ها)
• تغییرات خلقی، اضطراب یا تحریک‌پذیری
• قند خون پایین(هیپوگلیسمی)
• بی‌نظمی قاعدگی در خانم‌ها

همچنین در مواردی که پزشک به بیماری‌هایی مانند بیماری آدیسون، سندرم کوشینگ یا تومورهای هیپوفیز مشکوک باشد، آزمایش ACTH همراه با تست کورتیزول درخواست می‌شود تا منشا دقیق اختلال مشخص شود.اگر فرد علائمی دارد که به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهد یا پزشک نیاز به بررسی علت اصلی تغییرات هورمونی دارد، انجام آزمایش ACTH می‌تواند به تشخیص سریع‌تر و دقیق‌تر کمک کند.

راهنمای آمادگی برای آزمایش ACTH؛ نکاتی که قبل از انجام تست باید بدانید

برای به‌دست‌آوردن نتایج دقیق در آزمایش ACTH، رعایت چند نکته پیش از انجام تست ضروری است. سطح این هورمون در طول روز نوسان دارد؛ بنابراین زمان و شرایط نمونه‌گیری اهمیت زیادی دارد. مهم‌ترین نکات پیش از آزمایش ACTH عبارتند از:

• زمان انجام آزمایش

معمولاً نمونه‌گیری بین ساعت ۷ تا ۱۰ صبح انجام می‌شود؛ چون در این زمان سطح ACTH در بالاترین میزان خود قرار دارد.

• ناشتا بودن

در بیشتر موارد توصیه می‌شود فرد حداقل ۸ ساعت ناشتا باشد، مگر اینکه پزشک دستور دیگری داده باشد.

• داروها

مصرف برخی داروها مانند استروئیدها، انسولین، داروهای ضدافسردگی و قرص‌های جلوگیری از بارداری می‌تواند روی سطح ACTH تأثیر بگذارد. بهتر است قبل از آزمایش، پزشک را از تمام داروهای مصرفی مطلع کنید.

• استرس و فعالیت بدنی

استرس، اضطراب و فعالیت شدید بدنی پیش از نمونه‌گیری ممکن است سطح ACTH را بالا ببرد. بهتر است ۱۵ تا ۳۰ دقیقه پیش از آزمایش در آرامش کامل باشید.

• نمونه‌گیری

معمولاً خون از ورید بازو گرفته می‌شود و نیازی به بستری شدن نیست.

در صورتی که هم‌زمان آزمایش کورتیزول یا سایر تست‌های عملکرد غدد درون‌ریز نیز تجویز شده باشد، لازم است دستور پزشک و پرسنل آزمایشگاه را دقیقاً رعایت کنید تا ترتیب نمونه‌گیری به‌درستی انجام شود.

مراحل انجام آزمایش ACTH و نحوه جمع‌آوری نمونه

آزمایش ACTH از طریق نمونه‌گیری خون انجام می‌شود و معمولاً نیازی به بستری یا شرایط خاص ندارد، اما دقت در زمان و نحوه نمونه‌گیری برای به‌دست‌آوردن نتیجه معتبر بسیار مهم است. مراحل انجام آزمایش به‌طور خلاصه:

1. تعیین زمان مناسب

این آزمایش معمولاً در صبح بین ساعت ۷ تا ۱۰ انجام می‌شود تا سطح واقعی هورمون ACTH در بدن اندازه‌گیری شود. در برخی موارد خاص، پزشک ممکن است نمونه‌گیری عصر یا شب را نیز توصیه کند.

2. آماده‌سازی بیمار

پیش از نمونه‌گیری، فرد باید چند دقیقه در محیط آرام بنشیند تا سطح استرس کاهش یابد؛ زیرا استرس حتی در کوتاه‌مدت می‌تواند میزان ACTH را تغییر دهد.

3. نمونه‌گیری خون

نمونه خون از ورید بازو گرفته می‌شود. حجم خون مورد نیاز کم است و کل فرآیند چند دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد.

4. نگهداری و انتقال نمونه

چون ACTH هورمونی حساس و ناپایدار است، بلافاصله پس از نمونه‌گیری، نمونه در لوله‌های سرد و یخ‌دار نگهداری می‌شود تا از تجزیه آن جلوگیری شود. سپس به‌سرعت به بخش آزمایشگاه منتقل و در دمای مناسب بررسی می‌شود.

5. انجام آزمایش در آزمایشگاه

در آزمایشگاه، با استفاده از روش‌های ایمنواسی(Immunoassay) میزان ACTH در پلاسما اندازه‌گیری می‌شود.

دقت در نحوه نمونه‌گیری و سرعت انتقال آن به آزمایشگاه تاثیر مستقیمی بر نتیجه دارد. بنابراین توصیه می‌شود این آزمایش فقط در مراکز معتبر و دارای تجهیزات تخصصی انجام شود. آزمایشگاه فردیس از جمله مراکز معتبر برای انجام آزمایش‌های مورد نیاز شما است.

علت بالا بودن هورمون ACTH در خون؛ از استرس تا بیماری کوشینگ

افزایش سطح هورمون ACTH در خون می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. تشخیص علت دقیق معمولاً با بررسی همزمان کورتیزول و سایر هورمون‌ها انجام می‌شود. دلایل شایع افزایش ACTH عبارتند از:

• اختلال در غده هیپوفیز(بیماری کوشینگ)

وقتی غده هیپوفیز بیش از حد ACTH تولید می‌کند، غدد آدرنال تحریک شده و سطح کورتیزول افزایش می‌یابد. این حالت معمولاً باعث تجمع چربی در صورت و تنه، فشار خون بالا و ضعف عضلانی می‌شود.

• کم‌کاری غدد آدرنال(بیماری آدیسون)

اگر غده آدرنال به اندازه کافی کورتیزول تولید نکند، هیپوفیز برای جبران، ACTH بیشتری ترشح می‌کند. علائم این وضعیت شامل خستگی مزمن، ضعف عضلانی و تیرگی پوست است.

• استرس و بیماری‌های حاد

فشار روانی شدید، جراحی، بیماری‌های مزمن یا عفونت‌های شدید می‌توانند به طور موقت سطح ACTH را افزایش دهند.

• تومورهای خارج از هیپوفیز

بعضی از تومورهای ریه یا پانکراس ممکن است ACTH اضافی تولید کنند و باعث افزایش غیرطبیعی آن در خون شوند. برای تشخیص دقیق، همیشه سطح ACTH و کورتیزول باید به‌طور همزمان بررسی شود و نتایج با علائم بالینی بیمار مقایسه شود. افزایش موقتی هورمون به دلیل استرس با اختلالات مزمن عملکرد غدد متفاوت است و نیاز به پیگیری پزشکی دارد.

عوامل مؤثر بر دقت آزمایش ACTH؛ چه چیزهایی باعث خطا در نتایج می‌شوند؟

دقت آزمایش ACTH به چند عامل کلیدی وابسته است. رعایت نکات زیر کمک می‌کند نتایج قابل اعتماد و صحیحی به دست آید. عوامل مؤثر بر دقت آزمایش عبارتند از:

• زمان نمونه‌گیری

سطح ACTH در طول روز تغییر می‌کند و اوج آن معمولاً صبح‌ها بین ساعت ۷ تا ۱۰ است. نمونه‌گیری خارج از این بازه می‌تواند نتایج را کمتر دقیق کند.

• شرایط جسمانی و روانی بیمار

استرس، اضطراب، فعالیت بدنی شدید یا بیماری‌های حاد می‌توانند به طور موقت سطح ACTH را تغییر دهند و باعث خطا در تفسیر شوند.

• داروها و مکمل‌ها

مصرف برخی داروها مانند استروئیدها، قرص‌های ضد بارداری، داروهای ضد افسردگی یا انسولین می‌تواند سطح ACTH را تحت تأثیر قرار دهد. قبل از آزمایش باید پزشک از تمام داروهای مصرفی مطلع شود.

• نحوه نمونه‌گیری و انتقال نمونه

ACTH هورمونی حساس و ناپایدار است.
- تاخیر در انتقال نمونه به آزمایشگاه
- نگهداری در دمای نامناسب

می‌تواند باعث کاهش یا افزایش کاذب هورمون شود.

• روش آزمایشگاهی

نوع کیت و روش ایمونواسی که برای اندازه‌گیری ACTH استفاده می‌شود، می‌تواند نتایج را تحت تاثیر قرار دهد. آزمایشگاه‌های معتبر با تجهیزات تخصصی دقت بیشتری دارند. برای به‌دست‌آوردن نتایج دقیق، بهتر است آزمایش ACTH در مراکز مجهز و تحت نظر پزشک متخصص انجام شود و تمامی شرایط قبل و حین نمونه‌گیری رعایت گردد.

عوارض آزمایش ACTH؛ آیا این تست خطری برای بدن دارد؟

آزمایش ACTH یک تست خون ساده و کم‌خطر است و به‌طور کلی عوارض جدی ندارد. با این حال، برخی نکات کوچک را باید در نظر گرفت. برخی از عوارض احتمالی آزمایش ACTH شامل:

• درد یا کبودی مختصر

محل ورود سوزن ممکن است کمی دردناک باشد یا اندکی کبودی ایجاد شود که معمولاً ظرف چند روز برطرف می‌شود.

• سردرد یا سرگیجه کوتاه‌مدت

برخی افراد هنگام نمونه‌گیری ممکن است احساس سبکی سر یا کمی سرگیجه داشته باشند، مخصوصاً اگر ناشتا باشند.

• خطرات بسیار نادر

عفونت، خونریزی یا التهاب محل نمونه‌گیری بسیار نادر است و در مراکز معتبر تقریباً اتفاق نمی‌افتد.

با رعایت نکات استاندارد نمونه‌گیری و انجام آزمایش در آزمایشگاه‌های معتبر، خطرات این تست به حداقل می‌رسد. اگر فرد مشکلات انعقادی یا بیماری‌های خاص دارد، بهتر است قبل از آزمایش پزشک را مطلع کند. به‌طور کلی، آزمایش ACTH یک روش ایمن و مؤثر برای بررسی عملکرد محور هیپوفیز–آدرنال است و نگرانی عمده‌ای برای بدن ایجاد نمی‌کند.

تفاوت بیماری کوشینگ و سندرم کوشینگ؛ شباهت‌ها، تفاوت‌ها و روش تشخیص

کوشینگ به شرایطی گفته می‌شود که سطح هورمون کورتیزول در بدن بیش از حد طبیعی باشد. با این حال، بین بیماری کوشینگ و سندرم کوشینگ تفاوت‌های مهمی وجود دارد:

• بیماری کوشینگ(Cushing’s Disease)

- ناشی از تومور کوچک در غده هیپوفیز است که باعث تولید بیش از حد ACTH می‌شود.

- افزایش ACTH منجر به تحریک غده آدرنال و تولید بیش از حد کورتیزول می‌شود.

- اغلب علائم شامل چاقی مرکزی، صورت گرد(moon face)، ضعف عضلانی و فشار خون بالا است.

• سندرم کوشینگ(Cushing’s Syndrome)

به هر علتی که سطح کورتیزول بالا برود گفته می‌شود، نه فقط به دلیل تومور هیپوفیز. می‌تواند ناشی از:

- مصرف طولانی مدت کورتیکواستروئیدها

- تومورهای غدد آدرنال

- تومورهای تولید کننده ACTH خارج از هیپوفیز(مثلاً ریه یا پانکراس)

- علائم مشابه بیماری کوشینگ است، اما علت افزایش تولید کورتیزول متفاوت است.

روش تشخیص: 

- اندازه‌گیری ACTH و کورتیزول: افزایش ACTH همراه با افزایش کورتیزول معمولاً نشان‌دهنده بیماری کوشینگ است.

- تصویربرداری MRI یا CT: برای شناسایی تومور هیپوفیز یا آدرنال استفاده می‌شود.

- تست‌های سرکوب دگزامتازون: به افتراق بین علت افزایش تولید کورتیزول کمک می‌کند.

تعیین دقیق نوع کوشینگ اهمیت زیادی دارد، زیرا درمان بیماری کوشینگ(هیپوفیز) و سندرم کوشینگ(آدرنال یا دارویی) متفاوت است.

جمع بندی
آزمایش ACTH یکی از ابزارهای مهم برای بررسی عملکرد غده هیپوفیز و غده فوق کلیه(آدرنال) است. این تست به پزشک کمک می‌کند تا علل اختلالات هورمونی، افزایش یا کاهش کورتیزول، بیماری آدیسون یا کوشینگ را تشخیص دهد. افزایش یا کاهش سطح ACTH می‌تواند ناشی از اختلالات هیپوفیز، غدد آدرنال، تومورها یا استرس باشد. همچنین، تشخیص دقیق بین بیماری کوشینگ و سندرم کوشینگ نیازمند بررسی همزمان ACTH، کورتیزول و در صورت نیاز تصویربرداری است. در نهایت، آزمایش ACTH روش ایمن، سریع و مؤثری برای بررسی عملکرد محور هیپوفیز–آدرنال است و با رعایت نکات آماده‌سازی، نتایج قابل اعتماد و ارزشمندی ارائه می‌دهد.

مورد تایید و بازبینی شده توسط:
دکتر مهران غزالی بینا(فلوشیپ علوم آزمایشگاهی)