هلیکوباکتر پیلوری چیست و چگونه درمان می‌شود؟

به‌روزرسانی در تاریخ: 17 آبان 1404

عفونت هلیکوباکتر پیلوری(Helicobacter pylori) 

هلیکوباکتر پیلوری باکتری است مارپیچی شکل، گرم منفی، کم هوازی، تاژکدار، متحرک هلیکوباکتر پیلوری تنها باکتری است که میتواند در معده زنده بماند و رشد کند و مهمترین عامل جهت ایجاد زخم معده است. این باکتری بقای خود را مدیون خواص متعددی است که توضیح‌دهنده قدرت سازگاری منحصر به فرد آن است.

هدف از آزمایش هلیکوباکتر پیلوری چیست؟

آزمایش هلیکوباکتر پیلوری برای تشخیص وجود این باکتری در معده انجام می‌شود و به پزشک کمک می‌کند تا علت مشکلات گوارشی مانند درد معده، سوء هاضمه یا زخم معده را شناسایی کند. این آزمایش همچنین برای بررسی اثربخشی درمان و اطمینان از ریشه‌کن شدن عفونت پس از دوره دارویی استفاده می‌شود. انجام به موقع آزمایش می‌تواند از پیشرفت بیماری و بروز عوارض جدی مانند زخم شدید یا سرطان معده جلوگیری کند.

چه علائمی نیاز به آزمایش هلیکوباکتر پیلوری دارند؟

پزشکان معمولاً زمانی آزمایش هلیکوباکتر پیلوری را توصیه می‌کنند که فرد علائم گوارشی مداوم یا شدید داشته باشد. انجام آزمایش در این شرایط به تشخیص دقیق و شروع درمان به موقع کمک می‌کند و از پیشرفت عفونت و ایجاد زخم یا عوارض جدی جلوگیری می‌کند. شایع‌ترین این علائم عبارتند از: 

• درد یا سوزش معده
• نفخ
• تهوع
• استفراغ گاه‌به‌گاه
• سوء هاضمه مزمن
• وجود خون در مدفوع
• کاهش وزن بدون دلیل و کم‌اشتهایی

نمونه‌های مورد نیاز برای آزمایش هلیکوباکتر پیلوری

برای تشخیص هلیکوباکتر پیلوری، نمونه‌های مختلفی بسته به نوع آزمایش مورد استفاده قرار می‌گیرند. رایج‌ترین نمونه‌ها شامل خون، مدفوع و در برخی موارد نمونه بافت معده است که از طریق آندوسکوپی گرفته می‌شود. نمونه خون معمولاً برای تشخیص آنتی‌بادی‌های باکتریایی استفاده می‌شود، نمونه مدفوع می‌تواند وجود آنتی‌ژن باکتری را نشان دهد و نمونه بافت معده امکان بررسی مستقیم باکتری و تغییرات مخاطی را فراهم می‌کند. انتخاب نوع نمونه توسط پزشک بر اساس علائم بیمار و نوع آزمایش مشخص می‌شود.

ویژگی های هلیکوباکتر پیلوری چیست؟ 

اول: اینکه این میکروب به مقدار کمی اکسیژن برای ادامه حیات نیاز دارد. 

 دوم: اینکه شکل مارپیچی آن به این باکتری اجازه میدهد در میان لایه مخاطی پوشاننده معده  وارد شود.

 سوم: اینکه این باکتری تا حداکثر هفت پروتیین شلاق ‌مانند دارد که از انتهای باکتری بیرون زده‌اند و آن را درون لایه مخاطی حرکت میدهند.

 چهارم: اینکه این باکتری دارای گیرنده‌های مخصوصی است که به آن امکان میدهد که راه خود را در میان مخاط بگشاید و به سلول‌های پوششی معده بچسبد.

در واقع تنها باکتری که می تواند در محیط خشن معده و در مقابل حضور شیره معده زندگی و رشد نماید هلیکوباکترپیلوری است.

هلیکوباکتر پیلوری یک خاصیت دیگر هم دارد که از همه مهم‌تر است؛ این باکتری میتواند مولکول‌های "اوره"را تجزیه کند، این فرآیند باعث ایجاد آمونیاک و دیاکسید کربن می شود، که غلاف‌ ابرمانندی در اطراف باکتری به وجود میآورد و آن را از اسید معده که باکتری‌های معمولی را میکشد، حفاظت میکند.

هلیکوباکتر پیلوری از چه راهی وارد بدن می‌شود؟

این باکتری با استفاده از غذا یا آب آلوده از راه دهان وارد معده شده و کافی است یکبار بتواند در موکوس معده پنهان شود در این حال باکتری مذکور در لایه مخاطی معده مستقر شده و توسط تاژک‌های برآمده خود را در میان سلول‌های لایه مخاطی جای میدهد و یا در صورت بروز زخم معده در ناحیه فاقد لایه مخاطی و در واقع بر روی سلول‌های اپیتلیوم معده استقرار یافته و تاژک‌های خود را در آن ناحیه فرو می‌برد.

علائم احتمالی حضور هلیکوباکترپیلوری

سوء هاضمه، سوزش سر دل، نفخ، حالت تهوع، التهاب معده، بروز زخم اثنی عشر و درد در ناحیه بالای شکم که یک ساعت یا بیشتر بعد از صرف غذا مشاهده میشود.

روش تشخیص هلیکوباکتر پیلوری

آسان‌ترین راه تشخیص هلیکوباکترپیلوری انجام یک آزمایش خونی است که میتواند پادتن‌ها یا آنتی‌بادی‌هایی را شناسایی کند که در پاسخ به عفونت تشکیل می شوند که توسط روش ELISA میتوان آنتی بادی‌های IgA & IgG & IgM را اندازه گیری نمود و در صورت بالا بودن آنها احتمال حضور هلیکوباکتر رقم میخورد. آزمایش تنفسی اوره (تست UBT) یک شیوه سریع، دقیق و ایمن برای شناسایی هلیکوباکتر پیلوری است و از آنجایی که تنها باکتریهای فعال را شناسایی میکند، میتواند برای آزمایش معالجه باکتری به کار رود.

آمادگی‌های لازم قبل از آزمایش هلیکوباکتر پیلوری

برای انجام آزمایش شرایط زیر باید رعایت شود:

• قطع داروهای آنتی‌بیوتیک حداقل ۲ هفته قبل از آزمایش
• قطع داروهای کاهش‌دهنده اسید معده(مثل مهارکننده‌های پروتون پمپ) حداقل ۱ هفته قبل
• ناشتا بودن حداقل ۴–۶ ساعت قبل از آزمایش(در صورت آزمایش خون یا تنفسی)
• اجتناب از مصرف غذا و نوشیدنی غیر ضروری پیش از آزمایش
• اطلاع‌رسانی به پزشک درباره هر بیماری یا داروی مصرفی
• عدم مصرف انواع آنتی اسید و بلوک کننده های H2 (مثل سایمتدین، رانیتیدین و ...) 7 روز قبل از انجام آزمایش
• تمیز کردن دهان و دندان
  

روش دیگری هم وجود دارد که میزان پروتئین های این باکتری را در نمونه مدفوع شناسایی میکند. درحدود ۹۴ درصد بیماران دارای عفونت فعال هلیکوباکتر پیلوری، آزمایش مدفوع مثبت است و اگر درمان موفقیت‌آمیز باشد، نتیجه آزمایش تقریبا همه این افراد یک تا چهار هفته پس از درمان منفی میشود.

روش‌های آزمایشگاهی تشخیص هلیکوباکتر پیلوری

تشخیص هلیکوباکتر پیلوری با استفاده از روش های زیر امکان پذیر است:

• تست تنفسی اوره

تشخیص با اندازه‌گیری دی‌اکسید کربن در بازدم

• آزمایش مدفوع(آنتی‌ژن H. pylori)

شناسایی آنتی‌ژن باکتری در مدفوع

• آزمایش خون(آنتی‌بادی‌ها)

بررسی وجود آنتی‌بادی علیه هلیکوباکتر پیلوری

• آندوسکوپی و نمونه‌برداری بافت معده

بررسی مستقیم بافت و شناسایی باکتری

هر روش بسته به سن، علائم و وضعیت بیمار توسط پزشک انتخاب می‌شود تا تشخیص دقیق و سریع انجام شود.

علت عفونت هلیکوباکتر پیلوری(باکتری معده) چیست؟

عفونت هلیکوباکتر پیلوری معمولاً زمانی ایجاد می‌شود که این باکتری از راه دهان وارد بدن شود و در پوشش داخلی معده ساکن گردد. مصرف آب یا غذای آلوده، استفاده مشترک از ظروف غذا یا تماس مستقیم با بزاق فرد مبتلا باعث انتقال این باکتری خواهد شد. ضعف سیستم ایمنی، بهداشت دهان و دست ضعیف و زندگی در محیط‌های شلوغ یا با شرایط بهداشتی نامناسب، احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد. این باکتری با ترشح مواد خاص، دیواره معده را تحریک کرده و زمینه‌ساز التهاب و زخم می‌شود.

عوارض و خطرات عفونت هلیکوباکتر پیلوری

عفونت هلیکوباکتر پیلوری در صورت عدم درمان می‌تواند باعث التهاب مزمن معده، زخم معده و دوازدهه شود. در برخی موارد، این باکتری با تغییر در سلول‌های پوششی معده خطر ابتلا به سرطان معده یا لنفوم معده را افزایش می‌دهد. همچنین بیماران ممکن است دچار نفخ، سوءهاضمه، تهوع مکرر یا کاهش وزن شوند. تداوم عفونت نه‌تنها عملکرد دستگاه گوارش را مختل می‌کند بلکه می‌تواند به مرور باعث کم‌خونی و کمبود ویتامین B12 شود.

چه عواملی باعث تشدید خطر هلیکوباکتر پیلوری خواهند شد؟

بر اساس گزارش سایت webmd.com بیشتر افراد در دوران کودکی به هلیکوباکتر پیلوری مبتلا می‌شوند، اما بزرگسالان نیز می‌توانند به آن مبتلا شوند. عفونت‌ها اغلب به شرایط زندگی شما مربوط می‌شوند. عوامل خطر عبارتند از:

• شرایط زندگی شلوغ 
• کمبود آب تمیز و خدمات فاضلاب 
• زندگی در مناطق نزدیک با فرد آلوده 
• زندگی در یک کشور در حال توسعه

ارتباط بین هلیکوباکتر پیلوری و زخم معده

یکی از اصلی ترین عوامل ایجاد زخم معده هلیکوباکتر پیلوری است. این باکتری با ترشح آنزیم‌ها و سموم خاص، پوشش محافظ معده را تخریب کرده و محیطی اسیدی برای آسیب به بافت معده فراهم می‌کند. در نتیجه، زخم و التهاب مزمن به‌وجود می‌آید. از جمله مشکلاتی که در اثر این باکتری به وجود می‌آید عبارتند از:

• زخم‌ها

هلیکوباکتر پیلوری می‌تواند به پوشش محافظ معده و روده کوچک آسیب برساند. حدود 10 تا 15 درصد از افراد مبتلا به هلیکوباکتر پیلوری دچار زخم معده می‌شوند.

• تورم یا التهاب

عفونت‌های هلیکوباکترپیلوری می‌توانند بر معده تاثیر گذارند و باعث سوزش و تورم به نام گاستریت شوند.

• سرطان معده

عفونت هلیکوباکتر پیلوری یک عامل خطر قوی برای انواع خاصی از سرطان معده است. اما تنها تعداد کمی از افراد مبتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری به سرطان معده مبتلا می‌شوند. محدود کردن مصرف نمک و غذاهای ترشی ممکن است در صورت ابتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری به کاهش خطر ابتلا به سرطان کمک کند. درمان به‌موقع این عفونت می‌تواند از پیشرفت التهاب به زخم و حتی سرطان معده جلوگیری کند.

زخم‌های دستگاه گوارش شامل چه مواردی می‌شوند؟

زخم‌های دستگاه گوارش به آسیب‌های باز در پوشش داخلی معده، دوازدهه یا مری گفته می‌شود که اغلب به‌دلیل تماس طولانی با اسید معده یا وجود باکتری هلیکوباکتر پیلوری ایجاد می‌شوند. این زخم‌ها بر اساس محل درگیری به چند نوع اصلی تقسیم می‌شوند:

• زخم معده(Gastric Ulcer)

در دیواره داخلی معده ایجاد می‌شود و معمولاً با درد پس از غذا همراه است.

• زخم دوازدهه(Duodenal Ulcer)

در ابتدای روده باریک ایجاد می‌شود و درد آن معمولاً با خوردن غذا کاهش می‌یابد.

• زخم مری(Esophageal Ulcer)

ناشی از بازگشت اسید معده به مری است و در افراد مبتلا به ریفلاکس بیشتر دیده می‌شود.
عوامل اصلی بروز این زخم‌ها شامل عفونت هلیکوباکتر پیلوری، مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهاب (مثل ایبوپروفن)، استرس شدید و مصرف سیگار یا الکل هستند.

آیا هلیکوباکتر پیلوری قابل انتقال است؟ راه‌های انتقال و پیشگیری

بله، عفونت هلیکوباکتر پیلوری قابل انتقال است و معمولاً از فردی به فرد دیگر از طریق تماس دهانی یا مصرف مواد غذایی و آب آلوده منتقل می‌شود. این باکتری می‌تواند در بزاق، پلاک دندانی و مدفوع فرد مبتلا وجود داشته باشد، بنابراین رعایت بهداشت فردی نقش مهمی در جلوگیری از انتقال آن دارد. راه‌های انتقال شایع عبارت‌اند از:

1. استفاده مشترک از ظروف غذا یا مسواک
2. مصرف آب و غذاهای آلوده
3. تماس مستقیم با بزاق یا ترشحات دهانی فرد آلوده
4. برای پیشگیری از این مشکلات رعایت کردن نکات زیر ضروری است:
5. شست‌وشوی کامل دست‌ها قبل و بعد از غذا یا پس از استفاده از سرویس بهداشتی
6. استفاده از آب آشامیدنی سالم
7. خودداری از استفاده مشترک ظروف غذا یا وسایل شخصی
8. رعایت بهداشت دهان و دندان و مراجعه منظم به دندان‌پزشک
   با رعایت این موارد، احتمال ابتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری تا حد زیادی کاهش می‌یابد.

چه زمانی باید برای عفونت هلیکوباکتر پیلوری به پزشک مراجعه کنیم؟

در بسیاری از افراد، عفونت هلیکوباکتر پیلوری در مراحل اولیه بدون علامت است، اما در صورت بروز نشانه‌های گوارشی مداوم باید حتماً به پزشک مراجعه شود. بی‌توجهی به این علائم می‌تواند منجر به زخم یا حتی سرطان معده شود. مواردی که نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارند:

• احساس درد یا سوزش معده به‌ویژه هنگام گرسنگی یا شب‌ها
• نفخ، تهوع، یا استفراغ مکرر
• وجود خون در استفراغ یا مدفوع تیره‌رنگ
• کاهش وزن بدون دلیل مشخص
• کم‌اشتهایی و احساس پری زودرس پس از خوردن غذا
• خستگی غیر معمول، سرگیجه یا غش

پزشک با بررسی علائم، معاینه فیزیکی و انجام آزمایش‌هایی مانند تست تنفسی یا آندوسکوپی می‌تواند عفونت را تشخیص داده و درمان مناسب را آغاز کند.

درمان قطعی هلیکوباکتر پیلوری؛ از دارو تا مراقبت‌های خانگی

درمان هلیکوباکتر پیلوری معمولاً ترکیبی از داروهای آنتی‌بیوتیک و داروهای کاهش‌دهنده اسید معده است تا باکتری ریشه‌کن شده و دیواره معده ترمیم شود. دوره درمان معمولاً بین ۱۰ تا ۱۴ روز طول می‌کشد و پیروی دقیق از دستور پزشک برای جلوگیری از مقاومت باکتری اهمیت زیادی دارد. مراقبت‌های خانگی که روند درمان را تسریع می‌کنند:

1. مصرف غذاهای سبک و پرهیز از فست‌فود و خوراکی‌های خیلی چرب یا تند
2. پرهیز از سیگار و الکل تا بهبود مخاط معده
3. مصرف پروبیوتیک‌ها مثل ماست یا کفیر برای بازگرداندن تعادل باکتریایی روده
4. تقسیم وعده‌های غذایی به وعده‌های کوچک و منظم

رعایت دقیق داروها همراه با این مراقبت‌ها شانس بهبودی کامل را افزایش و احتمال عود عفونت را کاهش می‌دهد.

رژیم غذایی مناسب برای درمان و کنترل هلیکوباکتر پیلوری

مصرف مواد غذایی مناسب می‌تواند روند بهبودی را تسریع کند و علائم ناراحت‌کننده را کاهش دهد. مواد غذایی توصیه‌شده عبارتند از:

• میوه‌ها و سبزیجات تازه

منابع فیبر و آنتی‌اکسیدان برای کاهش التهاب

• غلات کامل

کمک به عملکرد طبیعی دستگاه گوارش

• پروبیوتیک‌ها مثل ماست و کفیر

تعادل باکتریایی روده را حفظ می‌کنند

• گوشت و ماهی کم‌چرب

پروتئین لازم برای ترمیم مخاط معده

همچنین نوشیدن آب کافی و مصرف وعده‌های کوچک و منظم، به کاهش تحریک معده و حمایت از درمان دارویی کمک می‌کند.

غذاهای ممنوعه برای افراد مبتلا به هلیکوباکتر پیلوری

برخی خوراکی‌ها می‌توانند مخاط معده را تحریک کرده و علائم عفونت هلیکوباکتر پیلوری را تشدید کنند. پرهیز از این مواد غذایی به روند درمان کمک می‌کند. خوراکی‌های قابل اجتناب:

• غذاهای تند و پرادویه: افزایش اسید معده و تحریک مخاط 
• غذاهای چرب و سرخ‌کردنی: کند کردن هضم و ایجاد رفلاکس 
• نوشیدنی‌های کافئین‌دار و الکل: تشدید التهاب و سوزش معده 
• شکلات و نوشابه‌های گازدار: تحریک اسید معده و افزایش نفخ
• غذاهای فرآوری‌شده و نمک زیاد: کاهش ترمیم طبیعی مخاط معده

رعایت این نکات غذایی همراه با درمان دارویی، به کاهش علائم و پیشگیری از عود عفونت کمک می‌کند.

علائم پوستی ناشی از عفونت هلیکوباکتر پیلوری

گرچه هلیکوباکتر پیلوری یک باکتری گوارشی است، اما می‌تواند از طریق التهاب مزمن و اختلال در جذب مواد مغذی، علائم پوستی ایجاد کند. علائم شایع شامل:

1. کهیر یا جوش‌های پراکنده بدون علت مشخص
2. خارش پوست که گاهی با آلرژی اشتباه گرفته می‌شود
3. خشکی یا التهاب پوست به دلیل کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی ناشی از عفونت
4. در موارد نادر، تشدید مشکلات پوستی مانند اگزما

توجه به این علائم و بررسی همزمان وضعیت گوارشی می‌تواند به تشخیص به موقع و درمان موثر هلیکوباکتر پیلوری کمک کند.

نشانه‌ها و علائم هلیکوباکتر پیلوری در کودکان

عفونت هلیکوباکتر پیلوری در کودکان اغلب بدون علامت است، اما می‌تواند مشکلات گوارشی و رشد را به همراه داشته باشد. کودکان مبتلا ممکن است دچار درد یا نفخ مداوم شکم شوند و گاهی تهوع یا استفراغ گاه‌به‌گاه را تجربه کنند. کاهش اشتها و وزن غیرطبیعی نیز می‌تواند از علائم این عفونت باشد. برخی کودکان سوءهاضمه یا سوزش معده را گزارش می‌کنند و در موارد نادر، خون در مدفوع یا استفراغ مشاهده می‌شود که نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارد. تشخیص و درمان به موقع در کودکان بسیار مهم است تا از بروز عوارض مزمن و مشکلات رشد جلوگیری شود.

جمع بندی
هلیکوباکتر پیلوری یک باکتری شایع در معده است که می‌تواند منجر به التهاب، زخم معده و در موارد نادر سرطان معده شود. عفونت این باکتری معمولاً از طریق دهان و مصرف آب یا غذای آلوده منتقل می‌شود و عوامل مختلفی مانند بهداشت ضعیف و ضعف سیستم ایمنی خطر ابتلا را افزایش می‌دهند. شناسایی به موقع با آزمایش‌های خون، مدفوع، تنفسی یا نمونه‌برداری بافت معده امکان‌پذیر است و رعایت آمادگی‌های لازم قبل از آزمایش باعث افزایش دقت تشخیص می‌شود.