ديابت چيست؟
ديابت نوعي بيماري است كه در آن مقدار قند خون فرد مبتلا به طور مداوم زياد است. افزايش قند خون دو علت مي‌تواند داشته باشد، يا لوزالمعده قادر نيست به مقدار كافي انسولين ترشح كند و يا سلول هاي بدن نمي‌توانند به انسولين ترشح شده پاسخ داده وقند خون را مصرف نمايند. انسولين هورموني است كه توسط لوزالمعده در بدن توليد و باعث مي‌شود قند يا به عبارتي انرژي حاصل از مصرف غذاها در بدن مورد استفاده قرار گيرد.
در بدن يك فرد سالم، كربوهيدرات ها (قندها) در روده كوچك به گلوكز (نوعي قند) و ديگر قندهاي ساده تبديل مي‌شوند. سپس گلوكز از روده كوچك به جريان خون وريدي وارد مي‌شود و به همراه جريان خون به سراسر بدن، از جمله كبد و عضلات رفته، مقداري از آن جهت توليد انرژي مصرف مي‌شود و مقداري نيز براي مصارف بعدي ذخيره مي‌گردد. در يك فرد مبتلا به ديابت نيز مانند افراد سالم كربوهيدرات ها به قندهاي ساده تبديل و وارد جريان خون مي‌شوند، اما مشكلي كه اين بيماران با آن روبرو هستند آن است كه گلوكز نمي‌تواند از خون وارد سلول ها شود. پس مي‌توان نتيجه گرفت كه مشكل اصلي در ديابت، عدم توانايي بدن در استفاده از اين مواد براي توليد انرژي است.
محل توليد انسولين در بدن كجاست؟
انسولين در پانكراس يا لوزالمعده (غده‌اي به طول 15 سانتي‌متر در پشت معده) توليد مي‌شود. لوزالمعده در افراد سالم، در طول شبانه‌روز مقادير زيادي انسولين ترشح مي‌كند، اما در افراد ديابتي، يا اصلاً انسولين توليد نمي‌شود و يا مقدار انسولين توليد شده براي بدن كافي نيست. در هر صورت، نتيجه آن است كه قند وارد سلول ها نمي‌شود و مقدار آن در خون زياد مي شود و بدن قادر به توليد انرژي از قند نخواهد بود.
نشانه‌هاي ديابت چيست؟
ديابت غالباً يك بيماري بي‌سر و صدا است. در واقع سطح نسبتاً بالاي قند خون mg/dl 200–180 نشانه‌اي در بيمار ايجاد نمي‌كند و ممكن است براي ماه ها يا سال ها بدون علامت باشد. اما بدن در اين مدت درمعرض آسيب حاصل از افزايش قند خون قرار گرفته است. اين امكان هم وجود دارد كه در برخي از بيماران افزايش قند خون علائم زير را ايجاد نمايد:
- تكرر ادرار
- كاهش وزن
- تشنگي فراوان
- ضعف و كاهش نيروي جسمي
- دير بهبود يافتن زخم ها و عفونت
خطرات ناشي از افزايش قند خون كدامند؟
اگر قند خون افزايش يابد، علاوه بر بروز علائم افزايش قند خون، فرد ديابتي در معرض خطرات جدي ديگري هم قرار مي گيرد. اگر قند خون به‌طور مستمر و طي ساليان متمادي، بالا باشد با اثر بر عروق كوچك و اعصاب، عوارض ديررس ديابت در چشم‌ها، كليه‌ها و پاها بروز خواهند كرد. با حفظ قند خون در حد نزديك به طبيعي مي‌توان از بروز اين عوارض پيش گيري كرد.
مهمترين انواع ديابت كدامند؟
ديابت نوع 1
بيماراني كه مبتلا به ديابت نوع 1 هستند اغلب لاغرند ومعمولاً در گروه سني كودكان، نوجوانان و جوانان هستند. در بدن اين افراد، يا اصلاً انسولين ساخته نمي‌شود و يا به مقدار بسيار ناچيز توليد مي‌شود و براي جبران كمبود آن بايد انسولين به بدن بيمار تزريق شود، اين گروه حدود 15 – 10 درصد از كل بيماران ديابتي را تشكيل مي‌دهند.
ديابت نوع 2
اغلب بيماران مبتلا به اين نوع از ديابت چاق و در سنين بالا هستند. اين افراد مي‌توانند مدت ها با تغذيه صحيح و كاهش وزن درمان شوند زيرا در بدن اين نوع ديابتي‌ها، تا پيش از مراحل پيشرفته بيماري، انسولين به اندازه كافي ساخته مي‌شود و در صورت كاهش وزن مي‌توانند مدت ها بدون تزريق انسولين درمان شوند اما در برخي از اين بيماران، براي مهار قند خون مصرف داروهاي خوراكي و يا انسولين لازم است. مبتلايان به ديابت نوع 2،90 – 85 درصد از كل بيماران ديابتي را تشكيل مي‌دهند.
عوامل خطرساز ابتلا به ديابت نوع 2 كدامند؟
- چاقي
- سن بالاي 40 سال
- سابقه ديابت بارداري
- فشار خون بالا
- سابقه حمله قلبي يا سكته مغزي
- مصرف دخانيات
- افزايش چربي هاي خون
- مصرف داروهايي مانند كورتون كه سبب افزايش قند خون مي‌شوند
- وجود سابقه خانوادگي ديابت نوع 2
درمان ديابت نوع 2 چگونه است؟
ديابت نوع 2 به‌خوبي قابل درمان است. خيلي وقت‌ها به واسطه تغيير شيوه زندگي كه شامل رعايت برنامه غذايي معتدل و ورزش است درمان بيماري ممكن است. در مواقعي كه تغيير عادات زندگي، غيرعملي يا بي‌اثر باشد، مي‌توان از درمان دارويي استفاده كرد.
چرا بايد وزن خود را كم كنيد؟
اضافه وزن حتي به مقدار كم، به‌خصوص اگر چربي در ناحيه شكم ذخيره شده باشد، خطر پيشرفت ديابت نوع دو، افزايش فشار خون و افزايش سطح كلسترول خون را در بر دارد. وزن مناسب و ساختار بدني موزون مي‌تواند از بروز اين بيماري ها جلوگيري كند.
برنامه غذايي صحيح چيست؟
در هر وعده غذايي از كربوهيدرات هاي پيچيده استفاده كنيد. غذاهاي نشاسته‌اي مانند نان (ترجيحاً سبوس‌دار)، غلات، ميوه‌ها، سيب‌زميني و برنج حاوي كربوهيدرات هاي پيچيده هستند. اين مواد به‌عنوان سوخت به‌كار مي‌روند و ما به خوردن آن ها نياز داريم اما اگر اين غذاها بيش از حد مصرف شوند، به چربي تبديل شده و باعث اضافه وزن مي‌شوند. چاقي سبب افزايش مقاومت سلول هاي بدن به انسولين شده و در نتيجه باعث بروز بيماري ديابت يا تشديد آن مي‌شود.
هر روز از مواد غذايي حاوي پروتئين مانند گوشت، مرغ، ماهي، تخم‌مرغ و پنير استفاده نماييد.
از سبزي‌ها، مواد معدني و ويتامين‌‌هايي كه براي سلامت بدن ضروري هستند استفاده نماييد.
از مصرف بيش از حد غذاهاي شيرين پرهيز كنيد. اين مواد مانند نوشابه‌ها، كيك‌ها، بيسكويت‌هاي شيرين، شكلات، عسل و آب‌ميوه‌ها داراي مقادير زيادي قند ساده هستند.
از مصرف غذاهاي پرچربي پرهيز كنيد. اين غذاها باعث افزايش وزن و كاهش توانايي بدن در استفاده مؤثر از انسولين مي‌شوند. فراورده‌هاي غذايي پرچربي عبارتند از: كره، مارگارين، روغن‌ها، كره بادام زميني و گوشت پرچرب. غذاهايي مانند سوسيس، پنير، كيك، شكلات، بستني، سيب‌زميني سرخ‌شده و سس‌ها.
ورزش چه تأثيري در مهار ديابت دارد؟
انجام فعاليت هاي ورزشي منظم نقش اساسي در مهار ديابت دارد. ورزش، پاسخ دهي سلول هاي بدن به انسولين را افزايش مي‌دهد، در نتيجه غلظت قند خون كاهش مي‌يابد. پياده روي، در صورتي كه حداقل 3 تا 4 بار در هفته و هر بار به مدت 45 دقيقه انجام شود ورزش مناسبي براي شروع فعاليت بدني است. مي‌توانيد به‌جاي 30 دقيقه ورزش پيوسته، در طول روز 3 بار و هر بار 10 دقيقه ورزش نماييد.
بهترين زمان انجام ورزش، 1 تا 3 ساعت بعد از صرف غذا است. بهتر است مدت و شدت فعاليت ورزشي خود را به‌تدريج افزايش دهيد. به ياد داشته باشيد كه عرق كردن بيش از حد، تنها آب بيشتري از بدنتان خارج مي‌كند و مستقيماً سبب كاهش چربي بدن شما نمي‌گردد، لذا به ميزان كافي آب بنوشيد تا جايگزين مايعي كه حين ورزش در اثر عرق كردن از بدن شما دفع شده است بشود.
نوعي از فعاليت جسمي را انتخاب كنيد كه به شما شادابي مي‌بخشد، زيرا در اين صورت است كه انگيزه ادامه فعاليت بدني را حفظ خواهيد كرد و به‌طور مرتب به آن ادامه خواهيد داد. از بابت اثرگذاري بر ميزان قند خون، هيچ‌كدام از فعاليت هاي ورزشي بر ديگري ارجحيت ندارند و علاقه و توانايي و امكانات شماست كه مي‌تواند نقش تعيين‌كننده داشته باشد. قبل از شروع هر نوع ورزش و يا فعاليت بدني، حتماً با پزشك خود در اين مورد مشورت كنيد و از ياد نبريد كه اگر تاكنون فعاليت بدني نداشته‌ايد، نبايد ناگهان، آن هم به‌مدت زياد، فعاليت كنيد.
خود پايشي قند خون چيست؟
يكي از وظايف بسيار مهم بيمار در درمان بيماري ديابت، سنجش قند خون توسط خود بيمار با استفاده از دستگاه گلوكومتر مي‌باشد. اين روش به افراد ديابتي خصوصاً بيماراني كه انسولين تزريق مي‌كنند و يا بيماراني كه قند خون مهارنشده‌اي دارند كمك مي‌كند كه نظارت دقيق‌تري بر وضعيت خويش اعمال كنند و مسئوليت بيشتري براي اداره امور خود بر عهده گيرند. اندازه‌گيري فوايد فراواني دارد. براي مثال اندازه‌گيري قند خون قبل و 2 ساعت بعد از صرف غذا به بيمار كمك مي‌كند تا ميزان تأثير مصرف غذا بر قند خون را دريابد و از اين آگاهي براي انتخاب وعده غذايي مناسب استفاده كند. همچنين مي‌توان با اندازه‌گيري منظم قند خون در زمان فعاليت، يا در زمان بيماري، ميزان انسولين دريافتي را تنظيم كرد و بالاخره اين كه اندازه‌گيري منظم قند خون، حس اعتماد به‌نفس را در بيمار افزايش مي‌دهد زيرا در مي يابد كه توانسته از خود به‌خوبي مراقبت كند.
مراحل اندازه گيري قند خون كدامند؟
براي اندازه گيري قند خون با يك دستگاه گلوكومتر:
1.ابتدا دست ها را شسته و خشك نماييد.
2.ستگاه گلوكومتر خود را حاضر كنيد. هر دستگاهي تفاوت هاي جزئي با دستگاه هاي ديگر دارد. دستورالعمل و نحوه كار كردن با هر دستگاه را به دقت مطالعه نماييد. در ابتدا بهتر است تحت نظر يك پرستار آموزش‌دهنده ديابت اين كار را انجام دهيد.
3.محل مورد نظر براي خون گرفتن را مشخص كنيد. براي اين كار هميشه از يك نقطه ثابت استفاده نكنيد بهتر است هربار يك انگشت را انتخاب نماييد.
4.سوزن و قلم چكاننده را آماده نماييد. قلم ها نيز مثل دستگاه هاي گلوكومتر، تفاوت هايي با هم دارند. دستورالعمل كار با قلم را خوانده و به دقت آن را اجرا كنيد.
5.پس از قرار دادن سوزن مخصوص در داخل قلم، آن را روي سطح كناري انگشت قرار داده و سپس ماشه اش را فشار دهيد.
6.با كمي فشار دادن سر انگشت، قطره خون خارج مي‌شود. اگر خون خارج نمي‌شود، دست خود را به سمت پايين گرفته و به‌آرامي انگشت را فشار دهيد.
7.قطره خون را روي نوار اندازه‌گيري قند قرار دهيد و نوار را در محل مخصوص خود روي دستگاه گذاشته و منتظر بمانيد تا نتيجه روي صفحه دستگاه ظاهر شود.
8.نتايج را در يك دفترچه ثبت كنيد.
هيپوگليسمي (كاهش قند خون) چيست؟
هيپوگليسمي به كاهش غلظت قند خون به كمتر از 70 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر گفته مي‌شود. بيماراني كه تحت درمان با انسولين يا برخي قرص هاي خوراكي مانند گلي‌بن‌گلاميد هستند ممكن است به اين مشكل دچار شوند.
علائم كاهش قند خون شامل احساس عصبانيت، ضعف و بي‌حالي، عرق سرد و مرطوب، تپش قلب، رنگ‌پريدگي، احساس گرسنگي بيش از حد، لرزش اندام ها، تاري ديد و سردرد است. اگر هيپوگليسمي به‌موقع درمان نشود، ممكن است خطراتي از جمله اختلال حواس، تشنج و بيهوشي به‌وجود بياورد. هنگامي‌كه قند به مقدار بسيار كم به مغز برسد، انسان دچار اختلال حواس و سرانجام بيهوشي مي‌شود. البته اگر هيپوگليسمي به‌موقع درمان شود هيچ عارضه‌اي بر جاي نخواهد گذاشت.
عوامل مختلفي مي توانند باعث بروز هيپوگليسمي شوند از جمله:
- كم خوردن يا دير خوردن مواد غذايي حاوي كربوهيدرات
- فعاليت جسمي بيش از حد معمول، كه همراه با مصرف غذاي اضافي يا كاهش ميزان انسولين نباشد.
- تزريق زياد انسولين يا مصرف قرص هاي خوراكي بيش از مقدار لازم
- تهوع و استفراغ
كاهش قند خون چگونه درمان مي‌شود؟
با احساس اولين علائم افت قند خون بايد فوراً آن را درمان كرد. علائم اوليه شامل سردرد، تاري ديد، عرق ريزش، لرزش اندام ها و احساس ولع به غذا هستند. هيچ‌گاه اين فكر را به خود راه ندهيد كه قند خون، بدون مصرف مواد قندي، دوباره به حالت طبيعي برمي‌گردد همچنين در صورت شك به بروز هيپوگليسمي از افزايش موقت قند خون در اثر مصرف مواد قندي هم نهراسيد.
در هنگام بروز علايم ناشي از افت قندخون، در صورتي كه دستگاه گلوكومتر در خانه داريد، قبل از شروع درمان هيپوگليسمي، ابتدا قندخون خود را اندازه بگيريد.
براي بالا بردن سريع قندخون بايد يكي از مواد قندي سريع‌الاثر مانند موارد زير را مصرف كنيد:
سه قطعه آب‌نبات- سه حبه قند- يك قاشق عسل- نصف ليوان آب‌ميوه يا ديگر مايعات شيرين
هميشه بايد يك ماده قندي سريع‌الاثر همراه خود داشته باشيد.
ميزان نياز هر فرد به مصرف مواد فوق با فرد ديگر متفاوت است. مواد قندي به‌صورت مايع (آب‌ميوه، آب‌قند و ...) سريع تر از مواد جامد (قند يا شكلات) قندخون را افزايش مي‌دهند و براي درمان هيپوگليسمي مناسب‌ترند، بهتر است از مصرف مواد غذايي پرچرب (مانند شكلات و پيراشكي) براي اين منظور پرهيز نماييد.
اگر هنگام شب به افت قندخون دچار شديد، غير از مواد قندي سريع‌الاثر بايد به اندازه حداقل 2 واحد مواد قندي ديرجذب مثل (نان و پنير، يك ليوان شير و يك قطعه بيسكويت، يك عدد ميوه و ...) ميل كنيد تا به اين وسيله از كاهش مجدد قندخون هنگام خواب جلوگيري شود.
قانون 15
هرگاه دچار علائم افت قندخون شديد و يا دستگاه گلوكومتر قندخون شما را 60 يا كمتر نشان داد ابتدا 15 گرم كربوهيدرات سريع‌الاثر مانند يك ليوان آب با3حبه قند يا نصف ليوان آب ميوه مصرف كنيد 15 دقيقه صبر كنيد. در اينجا دو حالت ممكن است اتفاق بيفتد، حالت اول اين است كه علائم افت قندخون برطرف شوند. حال مي‌توانيد مواد حاوي كربوهيدرات طولاني‌اثر مانند يك لقمه نان و پنير مصرف كنيد تا از افت قندخون مجدد جلوگيري شود.
اگر تا وعده غذايي اصلي بيش تر از يك ساعت باقي مانده بود بايد يك ميان وعده سبك هم مصرف نماييد.
حالت دوم آن است كه بعد از گذشت 15 دقيقه همچنان علائم افت قند خون باقي بماند، در اين صورت مجدداً 15 گرم كربوهيدرات مصرف كنيد و 15 دقيقه ديگر منتظر بمانيد اين كار را آن‌قدر ادامه مي‌دهيد تا قند خون شما افزايش يابد. سپس اگر بيش از يك ساعت تا وعده غذايي اصلي‌تان باقي مانده است، ميان‌وعده مصرف نماييد.
هايپرگليسمي (افزايش قندخون) چيست؟
هايپرگليسمي به افزايش بيش از حد غلظت قندخون گفته مي‌شود. افزايش طولاني‌مدت قند خون سبب پيدايش عوارض مزمن در فرد ديابتي مي شود، بنابراين شما به‌عنوان يك فرد ديابتي بايد قندخون خود را در محدوده طبيعي نگه‌داريد. علامت هاي افزايش قندخون معمولاً زماني پديد مي‌آيند كه قندخون فرد ديابتي به بيش از 200 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر برسد. در چنين شرايطي ممكن است علامت هايي مانند تشنگي شديد، افزايش حجم و دفعات تخليه ادرار، كاهش وزن و اشتهاي بيش از حد معمول به‌وجود آيند. در اين مواقع سعي كنيد مقادير زيادي مايعات بدون قند مصرف كنيد و پس از اندازه‌گيري قندخون به پزشك مراجعه نماييد.
تهیه کننده: جناب آقای دکتر جوادی