روز آزمایشگاهیان

سی ام فروردین روز علوم آزمایشگاهی


روز سی‌ام فروردین ماه از سال هزار و سیصدو هشتاد دو با گرامیداشت دانشمند ایرانی، سید جمال الدین جرجانی، بنیان گذار علم آزمایشگاه عنوان روز علوم آزمایشگاهیان تعیین شد. ابوابراهیم(یا ابوالفتح) زین‌الدین اسماعیل‌بن محمدبن محمودبن احمد كه لقب دیگرش شرف‌الدین است، مشهور به سیداسماعیل جرجانی، پزشك، ادیب، محدث و از دانشمندان كم‌نظیر قرن پنجم و ششم هجری است.

 

او در سال 434قمری در گرگان زاده شد. در جوانی به خوارزم و مرو رفت. مدتی نیز در اصفهان زیست و سپس مجددا به مرو بازگشت و در همین شهر مقیم شد و در سال 530 یا 531 یا 535 در 99 سالگی در شهر مرو درگذشت و در همین شهر مدفون شد. جرجانی در طب شاگرد ابوالقاسم عبدالرحمان‌بن علی‌بن صادق نیشابوری ملقب به بقراط ثانی و در حدیث و كلام شاگرد برجسته ابوالقاسم قشیری مولف رساله قیشیریه بود.

سیداسماعیل جرجانی واضع علم طب جدید در قرن ششم هجری است و با انتشار چهار تالیف طبی توانست تمام معلومات پزشكی زمان خود را گردآوری كند و تعلیقات و اضافاتی را بر آنها بیفزاید. كتاب‌های او قرن‌ها مورداستفاده طالبان و عاشقان علم پزشكی قرار می‌گرفت و به زبان‌های مختلف ترجمه شده و پزشكان و دانشمندان پس از وی تا سده‌های اخیر از تالیف وی استفاده میكردند و از آن در تالیفات خویش اقتباس‌های فراوان می‌نمودند.

 

جرجانی معاصر محمدبن انوشتكین اولین پادشاه خوارزمشاهی و فرزند او علاءالدوله اتسز خوارزمشاه بود و كتاب عظیم خود ذخیره خوارزمشاهی را در سال 504ق. به نام انوشتكین تالیف نمود. جرجانی با سلطان سنجر(حكومت 511-552ق) معاصر و مورداحترام خاص بود؛ چنان كه از دربار او، ماهیانه هزار دینار مقرری دریافت میكرد و در مرو نیز به تدریس و معالجه بیماران میپرداخت. بیشتر مورخان از جمله یاقوت در معجم‌البلدان، ابن‌ابی اصیبعه در عیون‌الاخبار و نظامی عروضی در چهار مقاله از حذاقت و مهارت جرجانی سخن گفته‌اند.

 

در دوره‌های اخیر نیز بسیاری از محققان از جمله ادوارد براون، ظهور سیداسماعیل جرجانی و تالیف ذخیره خوارزمشاهی را دوره تجدید حیات طب ایران دانسته است. جرجانی آثار بسیاری از خود برجای گذاشته كه مهمترین آنها عبارتند از خف علایی یا خفی علایی كه مجموعه دانستنی‌های طبی عمومی است و به خاطر كوچكی و باریكی آن كتاب، مسافران می‌توانستند در هنگام سفر، آن را در چكمه خود مخفی كنند و در موقع لزوم به آن مراجعه نمایند.

 

این كتاب را به نام علاءالدوله اتسز نوشته است. كتاب‌های دیگر او از این قرارند: التذكره الاشرفیه فی الصناعه الطبیه، یادگار، كتاب فی القیاس، كتاب التحلیل، كتاب المنبه، زبده فی الطب، الاغراض الطبیه و مباحث العلاییه و بالاخره بزرگترین و عمده‌ترین كتاب پزشكی قرن ششم، ذخیره‌ خوارزمشاهی میدانیم كه معمولا بیشتر دانشمندان ایرانی آن عصر آثار خود را به زبان عربی نوشته‌اند مخصوصا پزشكان، اما جرجانی كتاب ذخیره خوارزمشاهی را به فارسی نوشت و بعدها برای استفاده اعراب، آن را به عربی ترجمه نمود.

کتاب ذخیره خوارزمشاهی

این كتاب مثل كتاب قانون ابن سینا در اندك مدتی و در حیات خود مولف به شهرتی عالم‌گیر رسید و پس از وی مدت هزار سال مورد استفاده پزشكان و طالبان علم پزشكی بود و در تمام مجامع و مجالس پزشكی از آن بهره‌برداری میشد و نظر به اینكه ذخیره، به زبان فارسی نوشته شده علاقه و رغبت مردم به آن بیش از سایر كتب و به ویژه كتب پزشكی به زبان عربی بود.

 

ذخیره خوارزمشاهی در مدتی كوتاه چنان به شهرت رسید كه تنها 19 سال پس از مرگ مولف، صاحب چهار مقاله نظامی عروضی آن را در شمار حاوی محمد زكریا رازی، كامل الصناعه یا صد باب ابوسهل مسیحی، قانون ابن‌سینا و سته عشر جالینوس آورده است. جرجانی شاگرد ابوالقاسم عبدالرحمان بن علی نیشابوری مشهور به ابن ابی الصادق بوده كه در علم طب از مشاهیر روزگار محسوب میشد و به سبب مهارتش، وی را بقراط ثانی مینامیدند. شرح فصول البقراط و شرح مسایل حنین و آثار دیگری از او بر جای مانده است.

جرجانی در سایر علوم نیز تبحر كافی داشت، چنان كه علم حدیث را نزد ابوالقاسم قشیری صاحب رساله قشیریه فرا گرفته بود و در حكمت، فلسفه و ادبیات اطلاعات كافی داشت و از نوشتن ذخیره خوارزمشاهی و تمام آثار خود به زبان فارس دو منظور داشت: نخست زنده كردن زبان فارسی در زمانی كه عربی نویسی هنر به شمار می‌آمد و اكثر دانشمندان و به ویژه اطبای آن زمان یا برای تفاخر یا از سر تن دادن به شرایط موجود زمان، آثار خود را به زبان عربی نوشته‌اند؛ دوم استفاده همه طبقات مردم از كتاب ناگفته پیداست كه فارسینویسی جرجانی به سبب ناتوانی او در نوشتن به عربی نبود، بلكه به سبب قابلیت استفاده همگانی و احیای زبان فارسی بود.وی برای اینكه عرب زبانان هم از این كتاب استفاده كنند، در اواخر عمر، شخصا كتاب ذخیره را به زبان عربی ترجمه كرد.