علت بروز اين بيماري، كمبود انسولين يا عمل نكردن آن است. انسولين هورموني است كه از غده لوزالمعده (پانكراس) ترشح ميشود. اين ماده كليدي، موجب ورود قند به سلولها ميشود تا قند، جهت تأمين انرژي مورد استفاده قرار گيرد يا براي مصارف بعدي ذخيره شود. بدون وجود انسولين، قند نميتواند از جريان خون خارج و وارد سلولها شود.
ديابت به دو نوع عمده ديده ميشود: ديابت نوع يك و ديابت نوع دو.
دیابت نوع دو چیست؟
در اين نوع ديابت، غده پانكراس توانايي توليد انسولين را ندارد و توليد انسولين بسيار كم يا متوقف ميشود. ديابت نوع يك معمولاً در دوران كودكي يا نوجواني آغاز ميشود، اما ممكن است در هر سني شروع شود. متخصصان، اين نوع ديابت را يك بيماري خود ايمني دانسته و معتقدند كه عامل وراثت و عوامل محيطي به درجات نامعلوم در ايجاد آن مؤثر هستند.
دیابت نوع یک چیست؟
در ديابت نوع دو، غده لوزالمعده انسولين توليد ميكند اما مقدار آن ناكافي است و يا بدن نسبت به آن مقاوم است و توانايي استفاده از آن را ندارد. اين نوع ديابت بيشتر در افراد مسن (بالاي 40 سال) ديده ميشود. ديابت نوع دو معمولاً با رژيم غذايي مناسب، ورزش و همراه با مصرف قرص مهار ميشود.
گاهي اوقات، وقتي لوزالمعده بيش از حد تنبل ميشود و يا در موارد خاص ديگري، فرد مبتلا به ديابت نوع دو نيز ممكن است به انسولين نياز پيدا كند.
نكات مشترك ديابت نوع يك و دو كدامند؟
نكته مشترك اين دو نوع ديابت اين است كه در هردوي آنها، قند خون بسيار بالا ميرود (هيپرگليسمي). در صورتيكه قند خون سالها بالا بماند، عوارض ديابت به وجود ميآيند.
چه تفاوتي بين ديابت نوع يك و دو وجود دارد؟
تفاوت اساسي بين اين دو نوع ديابت آن است كه در ديابت نوع اول، فرد براي ادامه حيات نياز به مصرف انسولين دارد، زيرا سلولهاي بتاي لوزالمعده از بين رفته است و بدن قادر به توليد انسولين نيست. اگرچه بعضي از افراد مبتلا به ديابت نوع دوم نياز به مصرف انسولين پيدا ميكنند؛ اما غالباً شروع مصرف انسولين پس از عدم پاسخ به درمان با قرصهاي خوراكي است.
علائم و نشانههاي ديابت نوع يك چيست؟
در صورتيكه ديابت نوع يك داريد و قند خون شما در نتيجه عدم رعايت پرهيز غذايي، نداشتن فعاليت بدني و كافي نبودن مقدار انسولين دريافتي و يا به واسطه بيماري يا تنش روحي بالا برود، علائم زير بهوجود ميآيند:
- تشنگي شديد (پرنوشي)
- افزايش حجم ادرار (پرادراري) و شب ادراري
- افزايش اشتها (پرخوري)
- كاهش وزن
بهعلاوه علائمي مثل خستگي و افزايش احتمال ابتلا به عفونت نيز ممكن است ديده شوند.
درمان ديابت نوع يك چگونه است؟
هدف از درمان ديابت نوع يك اين است كه قند خون ناشتا در محدوده طبيعي(130-90 ميليگرم دردسيليتر) بوده و قند خون، دو ساعت پس از صرف غذا، كمتر از 180 ميليگرم باشد. براي رسيدن به اين هدف بايد انسولين مورد نياز بدن، روزانه تزريق شود. انسولين تزريقي با كمك پرهيز غذايي و فعاليت بدني، قند خون شما را تعديل ميكند.
در بدن افراد غيرديابتي، انسولين بهطور خودكار و متناسب با مقدار قند موجود در غذا، تحرك فرد و ميزان استرسي كه دارد ترشح ميشود. اما در بدن افراد ديابتي، فرد بيمار بايد اين تعادل را با يك برنامهريزي منظم در تزريق انسولين شخصاً برقرار كند.
انسولين چيست؟
همان طور كه گفته شد انسولين هورموني است كه در بدن انسان، نقش كليد را براي ورود قند به داخل سلولها بر عهده دارد. در حال حاضر انسولين را بهطور مصنوعي و دقيقاً مثل انسولين طبيعي بدن انسان در محيط آزمايشگاه ميسازند و از آنها براي جايگزين سازي فقدان انسولين بيماران مبتلا به ديابت استفاده ميشود. دو نوع انسولين رايج عبارتند از:
انسولين رگولار: شفاف و كوتاهاثر است و بهسرعت تأثير ميگذارد.
انسولين NPH : كدر و شيريرنگ است، به آهستگي اثر ميكند.
امروزه انواع ديگري از انسولين هم در داروخانهها عرضه ميشوند كه در شرايط خاصي طبق نظر پزشك معالج تجويز ميشوند. در مورد نحوه نگهداري، كشيدن و تزريق انسولين پيشنهاد ميشود كتابچه خودآموز تزريق را مطالعه نماييد. نكات بسيار مهمي قبل، بعد و در هنگام تزريق انسولين وجود دارند كه اطلاع از آنها لازم و ضروري است.
علائم افزايش قند خون كدامند؟
هنگاميكه قند موجود در خون وارد سلولها نشود، انرژي مورد نياز سلولها تأمين نميشود و ممكن است شخص، احساس خستگي و بيحالي كند. عدم ورود قند به درون سلولها باعث ميشود مواد قندي به مصرف بدن نرسند و بدون مصرف در خون باقي بمانند پس سلولهاي بدن گرسنه شده و شخص لاغر و ضعيف شده و در حاليكه احساس گرسنگي ميكند، مقدار زيادي غذا ميخورد.
بالا بودن قند خون، باعث ميشود كليهها مقداري از آن را دفع كنند. براي دفع قند اضافي خون، كليهها بايد مقداري از آب بدن را نيز به همراه آن دفع نمايند پس حجم ادرار افزايش مييابد و در حاليكه فرد مقدار زيادي آب و مايعات مينوشد، دائماً تشنه است. قند خون بالا، شخص مبتلا به ديابت را آماده ابتلا به عفونتهاي مختلف ميكند: مثل عفونتهاي ادراري يا عفونتهاي پوستي و ....
علائم كاهش قندخون (هيپوگليسمي) كدامند؟
كاهش يا افت قندخون يكي از عوارض خطرناك بيماري ديابت است. وقتي قندخون فرد به كمتر از 70 ميليگرم در دسيليتر ميرسد، هورموني بهنام آدرنالين در بدن ترشح ميشود. ترشح اين هورمون باعث بروز علائمي چون تعريق، عصبانيت و لرزش ميشود.
ساير اختلالات ناشي از افت قندخون عبارتند از: تاري ديد، سردرد، سوزن سوزن شدن يا بيحسي لب ها.
در صورتيكه افت قند خون در حد خفيف باشد، تشخيص علائم و درمان آن امكانپذير است. در موارد شديدتر علائم بهصورت ناگهاني ايجاد شده و تشنج و از دست دادن هوشياري رخ ميدهد كه جزء فوريتهاي پزشكي است.
علامت هایی که هنگام افت قندخون ممکن است تجربه کنید، عبارتند از:
-تپش قلب
-تعریق
-سرگیجه
-سردرد
-رنگ پریدگی
-ضعف و لرزش
-گرسنگی
-سوزن سوزن شدن لبها و دهان
-گیجی یا عدم تمرکز
-تهوع
-اضطراب
درصورتیکه کاهش قند خون خیلی شدید باشد، علایم زیر دیده میشود:
-از دست دادن هوشیاری
-گیجی و بی قراری
-تشنج
علل بروز هيپوگليسمي(كاهش قند خون)چيست؟
عوامل زيادي باعث كاهش قندخون ميشوند كه از بين آنها ميتوان به موارد زير اشاره كرد:
1.به تأخير انداختن يا حذف يك وعده غذايي
2.مصرف بيش از حد انسولين
3.عدم مصرف مواد غذايي قندي كافي در يك وعده غذايي
4.افزايش ناگهاني فعاليتهاي ورزشي
در صورت كاهش قندخون چه بايد كرد؟
در صورتيكه قندخون شما كاهش پيدا كرد و علائم آن را احساس كرديد بايد پزشك خود باشيد. هيچكس بهتر از شما نميتواند در شناسايي علائم، تشخيص و درمان افت قند خون، به شما كمك كند.
قدم اول شناسايي علائم است، در صورتيكه از دستگاه سنجش قند خون (گلوكومتر) استفاده ميكنيد قندخونتان را با دستگاه اندازهگيري كرده، اگر كمتر از70 ميليگرم در دسي ليتر بود بايد اقدام كنيد. بايد سرعت عمل داشته باشيد، در صورتيكه بهموقع عمل نكنيد، احتمال از دست دادن هوشياري وجود دارد. بهسرعت تعدادي قند همراه آب و يا يك ماده شيرين ميل كنيد.
ميتوانيد دو تا سه حبه قند را در مقداري آب حل كنيد يا دو قاشق چايخوري شكر يا عسل و يا نصف ليوان آبميوه ميل كنيد.
معمولاً پس از 10-5 دقيقه، احساس بهبودي خواهيد كرد، در غير اين صورت بايد دوباره يكي از مواد قندي را ميل نماييد. پس از حدود10 دقيقه ميتوانيد يك وعده غذا يا يكي از ميان وعدههايتان را ميل نماييد تا مقدار قندخون ثابت بماند.
هنگام كاهش قندخون، مصرف مواد غذايي حاوي چربي مثل پيراشكي و شكلات توصيه نميشود. اگر مواد غذايي شيرين همراه نداريد از ديگران درخواست كنيد و از اين كار خجالت نكشيد.
بايد اعضاي خانواده خود را قبلاً آموزش داده باشيم تا آنها علت از دست دادن هوشياري را بدانند و در صورت افت قندخون، بلافاصله فرد ديابتي را به بيمارستان برسانند تا در آنجا درمان با گلوكز تزريقي شروع شود.
پرهيز غذايي و ديابت
منظور از پرهيز غذايي، همان برنامه صحيح صرف غذا است. پرهيز غذايي در درمان بيماري ديابت نقش اساسي دارد. به اين دليل است كه افرادي كه به تازگي دچار ديابت شدهاند، به منظور كمك در تشخيص عادات غذايي صحيح و پيريزي برنامه غذايي مناسب، نياز به مشاوره و راهنمايي دارند.
بايد بدانيم كه چيز ثابتي بهنام پرهيز غذايي ديابتي وجود ندارد. برنامه غذايي ديابتي در واقع يك برنامه سالم و صحيح براي همه افراد است، بنابراين لازم نيست كه براي يك بيمار ديابتي غذاهاي جداگانهاي در منزل تهيه شود، پيروي از برنامه غذايي سالم براي همه افراد مفيد و ضروري است.
نكات مهم برنامه غذايي ديابتي شامل: مقدار غذا، زمان صرف غذا و نوع مواد غذايي مصرفي هستند.
به ياد داشته باشيد كه همواره بايد بين صرف غذا، ميزان فعاليت و ميزان انسولين مصرفي تعادل برقرار شود تا مقدار قند خون به حد طبيعي نزديك شود. در افراد سالم اين تعادل به خودي خود صورت ميگيرد اما در افراد ديابتي برقراري اين تعادل به عهده خود شخص است به اين ترتيب كه انسولين روزانه در چند نوبت مورد نياز به بدن تزريق ميشود و البته لازم است كه در فواصل منظم و مناسب، غذا نيز مصرف شود تا قندخون بيش از حد كاهش نيابد. مصرف كل كالري(غذا) در يك يا دو وعده غذايي بزرگ سبب افزايش بي رويه قندخون ميشود. خوردن وعدههاي كوچك تر با دفعات بيش تر باعث ميشود ورود كربوهيدرات به بدن شما بهتدريج و پيوسته صورت گيرد و در نتيجه ميزان قند خون نوسان كمتري داشته باشد.
رعايت همين اصل ساده سبب كنترل وزن و نياز به مصرف مقادير كمتر انسولين ميشود.
اگر شما انسولين مصرف ميكنيد، حذف وعده غذايي سبب گرسنهتر شدن، بدخلقي و عدم تمركز و زياد خوردن در پايان روز خواهد شد.
خوردن به دفعات(سه وعده غذا و سه ميان وعده)در فواصل منظم(حداكثر فاصله بين وعدهها و ميان وعدهها 3 ساعت باشد)، بهترين برنامه براي يك فرد مبتلا به ديابت نوع1 است كه انسولين تزريق ميكند.
محتواي غذايي فرد ديابتي چيست؟
در هر يك از وعدههاي اصلي (صبحانه، ناهار، شام) يا ميان وعدههاي غذايي، مقداري كربوهيدرات مركب يا غذاهاي نشاستهاي بگنجانيد. بعضي از اين مواد غذايي عبارتند از: نان گندم كامل، غلات كامل ميوه، سيبزميني، ماكاروني، برنج و حبوبات. مصرف اين مواد غذايي جهت برقراري تعادل با انسولين لازم و ضروري است و بايد به ميزان مناسب چه در وعدههاي اصلي و چه در ميان وعدهها در طول روز توزيع شوند.
با دريافت مقدار زياد كربوهيدرات، قند خون بهسرعت بالا ميرود و در مقابل مصرف كم كربوهيدراتها باعث افت قند ميشود.
بنابراين توصيه ميشود، بهطور مرتب مقدار متعادلي از كربوهيدرات (كه كارشناس تغذيه به شما توصيه كرده است) را مصرف نماييد.
دوستان و دشمنان افراد ديابتي
انواع سالاد و سبزي دوستان افراد ديابتي هستند، اين غذاها انواع ويتامين و مواد معدني مورد نياز را به بدن ميرسانند بدون اين كه تأثيري روي ميزان قند خون داشته باشند.
مصرف مقداركمي از غذاهاي پروتئيني كمچرب مانند گوشت كمچربي، مرغ، ماهي،تخممرغ و پنير كمچربي هم در برنامه غذايي روزانه مبتلايان به ديابت توصيه ميشود.
اما دشمنان شما، غذاهاي شيرين هستند.در صورت مصرف زياد اين مواد در بيماراني كه انسولين تزريق ميكنند، قند خون خيلي سريع بالا ميرود ولي بعد از يك يا دو ساعت كه انسولين به قله اثر خود ميرسد، قند خون ناگهان بهشدت افت ميكند. از مصرف غذاهاي پرچربي نيز خودداري كنيد.
در بعضي از مواد غذايي مانند كره، مارگارين، روغن، كره بادامزميني، چربي گوشت و پوست مرغ، چربي بهصورت واضح قابل مشاهده است. اما بسياري از غذاها نظير سوسيس، كالباس، پنير، كيك، شكلات، بستني و سس مايونز داراي چربي پنهان هستند.
توصيه ميشود كه هنگام تهيه غذا ميزان استفاده از روغن را كاهش داده و از مواد غذايي كمچربي استفاده كنيد.
پايش منظم قند خون چگونه است؟
اندازهگيري و پايش منظم قند خون، بخش بسيار مهمي از درمان بيماري ديابت را تشكيل ميدهد. در صورتيكه يك دستگاه گلوكومتر(دستگاه اندازهگيري قندخون) تهيه نماييد و ياد بگيريد كه چگونه قند خونتان را با دستگاه اندازه بگيريد، بهراحتي ميتوانيد اثر درمان را بررسي و تغييرات مورد نياز در مقدار انسولين مصرفي را براي بهبود يا حفظ قند خون در حد طبيعي تخمين بزنيد.
بهخصوص در شروع تزريق انسولين و در روزهاي اول بهتر است روزي چهار بار قند خون خود را اندازه بگيريد تا پزشك بتواند مقدار دقيق انسولين مورد نياز شما را تعيين كند. پس از تثبيت قند خون، ميتوان دفعات اندازهگيري قند خون را كاهش داد. اما فراموش نكنيم كه 4 بار اندازهگيري قند در روز(قبل از هر غذا و قبل از خواب) براي حصول اطمينان از مناسب بودن مقدار انسولين هميشه مفيد خواهد بود.
ميزان نياز يك فرد به انسولين هرگز ثابت نيست، برنامه زندگي مرتباً تغيير ميكند، ميزان فعاليت و ورزش، فعاليتها و مشغله كاري در روزها و ماههاي مختلف، متفاوت هستند. نتايج اندازهگيريها و آزمايشهايي كه انجام ميدهيد به شما كمك ميكنند تا اثر درجات مختلف فعاليت بدني را بر قند خون خود دريابيد و مقدار انسولين لازم را با شرايط زندگي، نوع فعاليت و كارتان تطبيق دهيد.
روشهاي مختلفي براي ثبت قند خون وجود دارند، روشي را كه تسلط بيشتري بر آن داريد انتخاب كنيد. مسئول آموزش ديابت ميتواند اين روشها را به شما بياموزد و در انتخاب مناسبترين آنها به شما كمك كند.
عوارض درازمدت ديابت چيست؟
امروزه روشن شده است كه بالا بودن قند خون به مدت طولاني اثرات مخربي بر اعضاء مختلف بدن دارد كه از آنها به عنوان عوارض مزمن ديابت ياد ميشود و عبارتند از:
-آسيب رسيدن به رگهاي خوني بهويژه در قلب، مغز و پاها
-اختلال ديد به دليل آسيب ديدن شبكيه چشم (رتينوپاتي)
-آسيبهاي كليوي كه سرانجام ممكن است به نارسايي كليه منجر شوند (نفروپاتي)
-آسيبهاي اعصاب محيطي كه باعث از بين رفتن حس، درد و... بهويژه در پاها ميشوند (نوروپاتي)
غير از بالا بودن قند خون در بيماري ديابت، عوامل ديگري هم ممكن است وجود داشته باشند كه سبب تسريع پيشرفت عوارض بيماري شوند. برخي از اين عوامل عبارتند از:
-كلسترول بالا
-فشار خون بالا
-تري گليسريد بالا
-استعمال دخانيات
-ناآگاهي فرد از عوارض احتمالي ديابت و چگونگي پيشگيري از بروز آنها
توصيههاي لازم براي جلوگيري از پيشرفت عوارض ديابت كدامند؟
-در مورد تمام جوانب درمان ديابت هرچه ميتوانيد بياموزيد.
-در درمان ديابت خود، نقش فعالي داشته باشيد.
-بهطور مرتب با پزشك خود در ارتباط باشيد.
-بدون همكاري تمام اعضاي گروه ديابت، ديابت بهخوبي درمان نخواهد شد و فرد ديابتي يكي از اعضاي اصلي اين گروه است. به كمك ساير اعضا ميتوانيد در مورد ديابت و پيشگيري از بروز عوارض آن اطلاعات لازم را به دست آوريد. كسب آگاهي در مورد شرايط موجود، در بهدست آوردن مهارتهاي لازم به شما كمك ميكند تا بتوانيد در درمان ديابت خود نقش فعالي داشته باشيد.
رئوس مطالب آموزشي لازم براي بيماران ديابتي
همه بيماران ديابتي بايد از موارد زير آگاهي كافي داشته باشند:
-تغذيه صحيح، نوع غذا، مقدار و زمان مصرف آن با توجه به وضعيت فردي
-ورزش و فعاليت بدني
-مقدار و زمان مصرف قرص يا انسولين و نحوه استفاده از آنها و مهارت انجام تغييرات مورد نياز با توجه به ويژگيهاي فردي
-مقادير مطلوب قند، چربي، فشارخون و وزن
در هر جلسه معاينه، پزشك شما موارد زير را بررسي ميكند:
-نتايج اندازهگيريهاي روزانه قند خون و درمان فعلي
-وزن بدن
-در صورت لزوم فشارخون و چربي خون
-هموگلوبين قنددارشده (HbA1c )
حداقل هر سال يك بار بايد به متخصصين زير مراجعه نماييد:
-چشمپزشك، جهت بررسي و معاينه شبكيه چشم
-متخصص قلب وعروق، جهت بررسي عوامل خطرزاي بيماري قلبي مثل فشارخون و چربي بالا و مصرف دخانيات
نقش شما در درمان ديابت چيست؟
بايد هميشه در حال مهار ديابت خود باشيد. هرچه بيشتر در مورد ديابت بدانيد، اين كار آسانتر خواهد بود.
اصول مراقبت از خود را بياموزيد و آنها را تمرين كنيد و بهكار ببنديد. اين اصول عبارتند از پيگيري مهار قند خون و اين كه چگونه برنامه درمان خود را با آن مطابقت دهيد.
نكات زير ميتوانند در زمينه مراقبت ازخود مفيد باشند:
-پاهاي خود را مرتب وارسي كنيد.
-براي داشتن يك زندگي سالم، انتخاب غذاي مناسب، حفظ وزن مطلوب، ورزش منظم و اجتناب از مصرف دخانيات لازم است.
-براي پاسخ گويي به پرسشهايي كه در مورد ديابت توجه شما را جلب و كنجكاويتان را تحريك ميكند، بهطور مرتب با گروه درماني در تماس باشيد. ابتدا سؤالات خود را مطرح كنيد و اگر جواب برايتان قانعكننده نبود، سؤال خود را تكرار نماييد.
-بروشور و كتابچههايي كه گروه درماني تهيه ميكنند، نيازهاي ويژه شما را بهعنوان يك فرد ديابتي ميشناسند.
-اگر احساس ميكنيد كه تسهيلات و امكانات لازم براي مهار ديابت شما فراهم نيست، با گروه ديابت مراكز بهداشتي تماس بگيريد.
تهیه کننده: جناب آقای دکتر جوادی